topiraq, gidrologiyaliq ham geoximiyaliq
tarepinen ekosistema
putkil abiotikaliq ham biotikaliq faktorlardi oz ishine aladi.
Kopshilik ekosistemalar uzaq evolyucion rawajlamw ham
turlerdin jasaw ortaligma iykemlesiw processinde payda bolgan.
Ekosistemalar oz nawbetinde birlesip, biosferam payda etedi.
«Ekosistema» atamasi birinshi marte ingliz ekolog alimi A.Tensli
tarepinen 1935- jili ilimge kiritilgen. Ekosistema koncepciyasi
menen birge parallel turde «biogeocenoz» taliymati da rawajlandi.
Omn tiykarm salgan alim, rus akademigi V.N. Sukachev (1942)
bolip tabiladi.
«Biogeocenoz» ham «Ekosistema» tusinikleri bir - birine
jaqin bolip, eki jagdayda da tiri organizmler ham olardm jiyindisi,
bir-biri ham ortaliq penen qatnaslarm aniqlaydi. V. N.
Sukachevtin miynetlerinde biogeocenoz ekositema sipatmda
tariplenedi, yagniy biogeocenoz - jeke halat bolip ekosistemamn
amq bir darejesi esaplanadi.
Biogeocenoz - bul tiri organizmlerdin quramah duziliske iye
kompleksi bolip,
on in jagdayi, hareketi jansiz oratliqqa ham omn
menen bolip otetugin qatnaslarga baylanisli. Bul birlespe ozinin
qasiyeti boymsha ozgeriwshen, basqa birlespeler menen qatnasta
ham waqit boymsha turaqli bolip keledi. Biogeocenozlar jer
betinin har-qiyli jerinde payda boliwi mumkin.
Kobinese ekosistema ham biogeocenoz tiisinikleri bir-birinin
sinonimi sipatmda qollaniladi ham derlik bir qiyli manisti
bildiredi, biraq ayinm bir tarepleri menen panqlanadi:
Biogeocenoz
Ekosistema
1. Tabiyiy hadiyse esaplanadi.
1. Tabiyiy yamasa j asalma
2. Belgili tabiyiy shegaraga iye
hadiyse boliwi mumkin.
bolgan kensliktegi birlik; ol qonsi 2. Funkcional birlik bolgani
biogeocenozlardan fitocenozi
ushin qonsi ekosistemalardan
menen ajirahp turadi.
ajiralip tunwi shart emes.
3. Biogeocenoz quramina adam
3. Iri ekosistemalar
adette adam
kirmeydi.
tasirinde boladi.
Biogeocenozdin tiykargi komponentleri - atmosfera, taw
jimslan, suw, osimlik ham haywanat dunyasi esaplanadi. Omn
294
organikaliq
dunyasi
(osimlikler,
haywanlar,
zamamqlar,
mikroorganizmler)-biocenoz dep atalip, ortaliq bolsa - ekotop
yaki biotop delinedi. Biotop 6z gezeginde klimatop (hawa),
edafotop (topiraq) ham gidrotop (suw) siyaqli quram boleklerden
ibarat (39-siiwret).
Biogeocenozlar
hdr
qiyli olshemde, yagniy
kishi ham lilken maydanda
boliwi
mumkin.
Batpaqliqtagi
donlik,
togaydagi tubir,
qalegen
bir haywan uyasi atirapi,
akvarium siyaqhlar kishi
biogeocenozga
misal
bolsa, togay, dala, shol,
ham basqa maydanlar iri
biogeocenozga
misal
bola aladi.
.
A.Tensli tariyplewinshe -
39"SUWrL Br° geOCenOZ
ekosistema
zatlar
ham
1SL
energiya
almasmiwma
iye
bolgan tiri ham jansiz komponentlerdin sheksiz sistemasi
esaplanadi. Demek, ekosistema - mikroorganizmlerge iye bolgan
bir tamshi suw, togay, tiibektegi dsimlik, akvarium, biosfera h.t.b.
esaplanadi.
Ekosistema
biogeocenozga
qaraganda
kenirek
tiisinik
esaplanadi. Har qanday ekosistema oz gezeginde biogeocenoz
bola aladi, biraq h&r qanday
biogeocenoz ekosistema bola
almaydi.
Ekosistemalar komponentleri ham olardagi processler:
biologiyaliq birlik, energiya kcliwi ham zatlar almasiwman ibarat.
Bul jerde quyashtan kelip atirgan energiya bir tarepke qaratilip,
biologiyaliq birlespe tarepinen ozlcstirilip, sipat tarepinen
quramali
organikaliq
zatlarga
otedi
ham
energiyanin
koncentrlengen formasina aylanadi.
Barhq ekosistemalar, sonday aq biosferada ashiq sistema
esaplanadi. Olar energiya aladi ham energiya shigaradi.
V
^oG E Q C E j^q>
Dostları ilə paylaş: