Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Turaqli rawajlamw: mashqalalar ham omn sheshimi
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16.5. Turaqli rawajlamw: mashqalalar ham omn sheshimi
Insaniyat tariyxmda ekologiyaliq krizisler koplep ushirasadi. Olardin natiyjesinde millionlap gektar jerler sholge aylangan, minlap osimlik ham haywan tiirleri qinlip ketken, togaylardin maydani qisqargan, gullep jaynagan civilizaciyalar kriziske jiiz tutqan. Dogerek atiraptagi ulken kolemdegi jaman ekologiyaliq ozgerisler XVII asirden baslangan ham XX asifdin baslarma kelip jer jiizindegi ekologiyaliq sistemalardin 20% buzilgan. XX asirdin ekinshi yanmma kelip derlik ham toliq buzilgan ekosistemalar ulesi 63% ten asti. 1960-jillar aqirinda rawajlangan batis mamleketlerde ortahqtin pataslamwina qarsi kushli jamiyetshilik hareketi jiizege kelgen, daslepki ekologiyaliq mzamlar qabil etilgen, mmga jaqm ekologiya ham rawajlamw maseleleri menen shugillanatugin sholkemler diizildi. 1968 jili 10 mamleketten 30 adamnan ibarat pan, madeniyat, agartiwshiliq, biznes wakilleri «Rim klubi» dep atalgan mamleketlik emes sholkemdi diizdi. Klub agzalari insaniyattin hazirgi ham keleshektegi quramali awhalin sheshiw ham krizisten shigiw jollarm liyreniwdi tiykargi maqset dep belgiledi. 1972 jil 13 martta «Rim klubi» ushm tayarlangan «Osiw shegaralan» lekciyasi dagaza etildi. Lekciyada planetamiz kelesi ekologiyaliq halatm boljaw boyinsha global model analiz etilgen. Modelde planetada osiwdi ham omn shegarasm belgileytugm bes tiykargi faktor: xaliq sam, awil xojaliq islep shiganw, tabiyiy resurslar, sanaat islep shiganwi ham ortaliqtm pataslamwi tiykar etip alingan. 460 «Rim klubi» nin dagazalangan keyingi global modellerinde (1974; 1990; 1992) jana sharayatlar esapqa alingan, osiw crkinliklerine, ekologiyaliq apatshiliq qawpine qaraslar ozgergen. 1972-jil 5-iyunda Stokgolmda Birlesken Milletler Sholkeminin qorshagan ortahq boymsha birinshi Uliwma xahqhq Konferenciyasi otkizildi. Onda 113 mamleket wakilleri qatnasti. Konferenciyada ekologiyaliq bagdarlangan social-ekonomikaliq rawajlamw ideyasi alga surilgen bolip, ogan muwapiq xahq turmis darejesinin artiwi jasaw ortahgmm jamanlasiwi ham tabiyiy sistemalardmbuziliwmajol qoymawi lazim. Ekologiyaliq rawajlamw mamleketler arasmdagi munasibetler ham ekonomikadagi tezen ozgerisler, resurslardi bolistiriw ham paydalamw strategiyasinda, diinyanm rawajlaniwmda tup ten buriliwdi kozde tutadi. Ekologiyaliq rawajlaniwdin tiykargi talaplan Konferenciyada qabil qihngan 26 principtqp ibarat «Stokgolm deklaraciyasi» lmda keltirilgen. Bul principlerden birinde «Har bir insan qolayli ortahqta jasaw huqiqma iye, omn sipati bolsa insanlardi munasip omir keshiriwge ham rawajlamwga erisetugin darejede bohwi kerek» dep atap otiledi. Qabil etilgen «Tadbirler Rejesi» 109 bandten ibarat bolip, onda ayriqsha mamleketler ham xahq araliq birge islesiw ortasmda qorshagan ortaliqti qorgawdm sholkemlestiriw, siyasiy ham ekonomikaliq maseleleri jantilgan. Xaliq arahq sholkemler iskerligin asiriwga ayriqsha itibar korsetilgen. Konferenciya qarari menen omn ashihw kuni - 5 iyun Putkil jer juzlik qorshagan ortaliqti qorgaw kuni dep belgilendi. Konferenciyadan son, belgilengen waziypalardi amelge asiriw ushm BMShnin Bas assambleyasi qorshagan ortaliq boymsha amawli dasturi - YUNEP(UNEP) ti duzdi. YUNEP birinshi nawbette en aktual mashqalalar - shollesiw, topiraqlar degradaciyasi, dushshi suw zapaslarmm kemeyiwi, okeanlardin pataslamwi, togaylardin kesiliwi, qimbatli haywan ham osimlik turlerinin jogaliw mashqalalari boymsha usimslar islep shigiwi kerek edi. Putkil jahan qorshagan ortaliq fondi sholkemlestirildi. Fond BMShga agza mamleketlerdin tolemi esabman rawajlamp atirgan mamleketlerdegi turli ekologiyaliq mashqalalardi sheshiw boymsha joybarlardi qarjilandiriw belgilendi. 461 Stokgolm Konferenciyasman keyin diinya jamiyetshiligi ekologiyaliq jonelistegi rawajlamwga erisiw boyinsha daslepki qademlerin tasladi. 1975-jili xaliq sam 4 milliard, 1987-jili 5 milliardtan asti. Diinyanm turli shetlerindegi ekologiyaliq krizis jagdayi terenlesti. Aral tenizinin qunwi, Arqa Afrika mamleketlerindegi qurgaqshiliq, Chernobil AES avariyalari, okeanlardin neft onimleri menen pataslamwi, «ozon tesikleri» mashqalalan shegara bilmesligi, regional ham global aqibetleri menen korindi. 1983-jili BMSh Bas Xatkerinin baslamasi menen Qorshagan ortaliq ham rawajlamw boyinsha xaliq araliq komissiyasi dvizildi. Norvegiya bas waziri G.X.Bruntland basshihgmdagi komissiya 1987-jili «Bizin uliwma keleshegimiz» dep atalgan lekciyam dagaza etti, Usi hujjette iri ekologiyaliq mashqalalardi ekonomikaliq, socialliq ham siyasiy mashqalalardan ajiralgan halda sheship bolmawi bayan etilgen. Komissiya qorshagan ortaliq ushm qawipsiz bolgan ekonomikahq-ekologiyaliq rawajlamw dawirine otiw zarurligin jaqlap shiqti. Lekciyada eh daslep jamiyettin turaqli rawajlamw johna otiw zaruriyati biykar etip bolmaytugm juwmaqlar tiykarmda dalillep berildi. Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|