Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Semya bolip jasaw. 
Jasawdm semyaliq obrazinda ata-analar 
ham olardin awladlan arasmdagi qatnas kusheyedi. Bunday 
qatnastm apiwayi turi ata-analardan birinin quriqtagi mayekke 
qarawi: qunqti qorgaw, quriq basiw, h.t.b. Maselen, jer-suw 
haywanlari arasinda mramorli ambistoma mayegin igalli togay 
toseginin shuqmna saladi ham olardi qorgaw ushm qaladi. Qara 
salamandranin samkasi mayegin oz denesi menen qushaqlap aladi 
ham lichinkalar shiqqanga shekem oni taslap ketpeydi. Ush iyneli 
tiken baliqtin erkegi uwildmqti qor^awdan keyin belgili bir 
waqitqa 
deyin 
shabaqlarmda 
qorgap 
juredi. 
Quslarda 
palapanlarina gamxorliq olar qanatqa turip ketkenge shekem 
dawam etedi, al bir qatar iri sut emiziwshilerde, maselen, ayiw, 
jolbanslarda balalari bir neshe jil dawaminda olar jmisliq pisip 
jetilisiw baslamwina shekem semya topannda tarbiyalanadi.
Bulardagi qorgaw - ata-analardan qaysisi: oz moynma aliw 
kerekligine qaray semyalar ake, ana ham aralas tip bolip bolinedi. 
Jubaylar turaqli diizilgcn semyalarda balam awqatlandinw ham 
qorgawda adette erkegi de, nasharida qatnasadi.
Jasawdm semyaliq obrazinda haywanlardin territoriyaliq 
minez-qulqi ayqm korinedi: har-qiyh signallar, markirovka, 
qorqitiwdm ritual formalari ham maydandi iyelewde tikkeley 
agressiya awladti aziqlandiriw ele de jetkilikli.
Haywanlardin keyingi iri birlespeleri - topar, pada ham 
koloniyalar. Olardm duziliwi tiykarmda populyaciyada minez- 
quliq qatnaslarmm bunnan bilaygi quramalasiwi jatadi.
Koloniyalar. 
Bul otinqshi haywanlardin toparli jaylasiwi. 
Olar uzaq waqit dawam etiwi mumkin yamasa tek kobeyiw 
dawirinde payda boliwi mumkin, maselen, kopshilik quslarda-
239

---

qara garga, shagala, gagar, tupik h.b. Bunda osoblar arasindagi 
qatnas juda quramali boladi.
Koloniyalardiri quramaliraq formasi - haywanlardin sonday 
jaylasiwi boladi, yagniy olardin tirishiliginin ayirim funkciyalan 
birlesip onnlanadi, natiyjede bolek osoblardm tiri qaliw itimalligi 
artadi (29-suwret).
29-suwret. Birqazanlar ham qarabaylar koloniyasi
Kobinese bunday uluwmaliq funkciyalarga dushpanlardan 
qorgamw ham eskertiwshi signalizaciyalar jatadi. Shagala, kayra, 
aymm gazlar, qarligash h.b. quslar adette palapan yamasa quriqqa 
qawip tuwdmwshi jirtqishqa shawqimli turde taslanadi. Quslarga 
qawipti sezip qalgan har qanday qus shawqim koterip qalganlarm 
mobilizaciyalaydi. Quslar birlesip hatte iri jirtqishlardi quwip 
saliwga erisedi, mis: bir ozi kushi jetpeytugin jirtqishlar - tiilki, 
lashin, bayiwli h.b.di birgelesip quwip saladi.
Quslardin koloniyali jaylasiwmda arasmda individual uyalaw 
onnlan saqlanadi. Mis: Shagalalardin koloniyalannda uyalar 
arasmda 3-6 m araliq saqlanadi. Uchastka saylawda terbelis 
shigadi. Aymm basqa quslar elatmda bunday territoriyahq 
instinktler uluwma payda bolmaydi. Mis: qala qarligashlan 
ozlerinin uyalarin bir-birine tigiz etip saladi.
240

---

Jamiyetlik tkachikler (Philacterus socius) agashlarga shopten 
kop sanli tesigi bar ulken uluwma uya sogadi, onm ishinde uya 
quwislan boladi. Qubla Amerika lichinka jewshi atshokleri 
birgelesip uya saladi, ishine onlagan samka mayek tuwip, om bir 
waqittm ozinde bir neshe qus periodli turde almasip qunq basadi.
Sut 
emiziwshiler 
arasmda 
surok, 
viskach, 
pishuxa, 
pestrushkalar koloniya turinde jasaydi. Siit emiziwshilerdin 
koloniyasi jiyi har-qiyli semyalardin territoriyaliq birlesiwi 
retinde 
emes, 
al 
semya 
toparlarinm 
osiwi 
tiykarmda, 
burtikleniwshi semyalar arasmdagi qatnastm saqlamwi menen 
juzege keledi.
Bunnan da quramaliraq koloniyalar nasekomalar, termitler, 
qumirsqa, pal harrelerinde boladi. Olar semyalardin kushli osiwi 
tiykarmda 
payda 
boladi. 
Bunday koloniyali 
semyalarda 
nasekomalar birlesip koplegen tiykargi funkciyalardi: kobeyiw, 
qorgamw, ozin ham awladin aziq penen tamiyinlew, qurilis h.b.di 
atqaradi.
Topar. 
Bul haywanlardin waqtinsha birlesiwi bolip, bunda 
hareketlerinde biologiyaliq koz-qarastan paydali tasir juzege 
keledi. Topar haywanlar anaw yaki rninaw funkciyalarinin 
onnlamwin jenillestiredi: dushpannan qorgamw, aziq tabiw, 
migraciya qiliw processi jenil otedi. Topar bolip jasaw quslar 
menen baliqlar arasmda jaqsi rawajlangan, sut emiziwshiler 
arasmda bolsa bul qasiyet tiykannan iyt tarizlilerge tan 
esaplanadi.
Toparda tasir etiw usillari eki kategoriyaga bolinedi:
1) Ekvipotencial, bunda topar agzalannan birewi de listinlik 
qilmaydi.
2) Haywanlar bagitti toparda basliq sipatmda tajiriybeli 
individke qarap aladi. Birinshi jagday tiykannan baliqlar, sonday- 
aq mayda quslarga tiyisli, ekinshi jagday adette iri quslar ham siit 
emiziwshiler arasmda ushiraydi.
Baliqlardm toparlan ulkenligi, formasi ham tigizligi jaginan 
juda ozgeriwshen boladi. Bular bir sutkada bir neshe marte 
qaytadan diiziliwi miimkin (30-suwret). Baliqlar adette sutkanin 
jaqti waqitlannda topar payda etedi, al keshqurm tarqalip ketedi.
241

---

30-siiwret. Pelagik bahqlar topari strukturasmin tiykargi tipleri 
(R.V.Radakov,1972): 1-juzip juriwshi; 2-qorganiwshi; 3-aylanba 
shohw; 4-planktonofag bahqlar menen aziqlaniwshi; 5-pelagik 
jirtqishlar menen aziqlaniwshi
Bahqlardin toparga birlesiwinde qorganiw rolinin ahmiyeti 
juda ulken. Jalgiz baliqlar jirtqishlar tarepinen toparga qaraganda 
bir neshe marte tez awlanadi. Toparda aylanba shohw waqtmda 
jirtqishtm jaqmlawi qiyin boladi. Qala berse hareketlenip atirgan 
osoblardm kop sanda boliwi dushpandi aljastiradi. Dushpan 
taslanganda topar birden manevrin ozgertedi ham dushpan 
boshqta qalip qoyadi (30-siiwret).
Qasqir toparlan qista aw qiliw maqsetinde diiziledi. Topar 
bolip hiijim qilganda, qasqirlar en iri tuyaqlilardi da awlawi, jeke 
halda hujim qilganda bolsa bunm listinen shiga almawi miimkin. 
Qasqirlar toparlasip awga shiqqanda olja artinan baqlap, oni orap 
aliwi mumkin.
Sol sebepli de sut emiziwshiler topannda jetekshisinin omi 
adewir joqari.
Pada. 
Bul jagdayda toparga salistirganda haywanlar uzaq 
ham turaqh bolip birlesedi. Padaga jiynalganda tiir tirishiliginin 
barhq tiykargi funkciyalari amelge asadi, solardan, jirtqishlardan
242

---