Mamleketlik universiteti jumanov m. A

1.5. Ekologiyamu qisqasha rawajlaniw tariyxi
Tin organizmler tirishiliginin sirtqi ortaliq penen baylamshligi 
azelden malim. Antik dawirde jasagan filosoflardm shigarmalannda 
haywanlardm turli instinlctleri, bahqlar ham quslardin migraciyalari, 
osimliklerdin sirtqi korinisi, topiraq ham klimat jagdaylan menen 
baylamshligi haqqindagi magliwmatlar keltiriledi.
Daslepki ekologiyahq tusinikler ayyemgi grek ilimpazlan 
shigarmalannda bayan etilgen bolip, olardm 
miynetlerinde biz 
ekologiyahq bagdarlardi koremiz. Biraq olar «ekologiya» terminin 
isletpegen. Aristotel (eramizdan 384-322 jil aldin), ayyemgi grek 
filosofi Teofrast (371-280 jil aldm) haywan ham osimliklerdi jasaw 
jagdayina baylamsh halda korip shiqqan. Aristotel 500 tur 
haywanlardi liyrenip olardin minez-qulqi, koship 
juriwi haqqinda, Teofrast-osimliklerdin formasi 
ham 
osiwi-klimat, 
topiraq 
sharayatma 
baylanisliligin aniqlaydi.
Francuz alimi M.Byuffon (1707-1788) nih 
miynetlerinde 
haywanlardm 
duzilisine 
sirtqi 
ortaliqtm tasiri maselesi koterilgen.
J. Byuffon 
J.B.Lamark (1744-1829) daslepki evolyucion
taliymattm avton, osimlik hamde haywanlardm 
evolyucion ozgeriwlerinde en zanir faktor dep sirtqi ortahq tasirin 
esaplagan.
A.Gumbolttiri 
miynetleri 
osimlikler 
geografiyasinda jaria ekologiyahq bagdarlardi 
aniqlap berdi. 01 pange landshaft «fizionomiyasi» 
osimliklerdin sirtqi korinisi menen amqlanadi 
siyaqli tusinikti kiritedi. Uqsas zona ham vertikal 
poyaslarda har-qiyli taksonomikahq toparlarda 
uqsas 
«fizionomikaliq» 
formalar islep shigiladi. Bul 
^
^ formal ardin 
tarqaliwi ham
parqina qaray ormnni fizikahq-geografiyaliq 
qasiyetleri haqqinda pikir jiiritiw mumkin.
Moskva universitetinin professori K.Rule 
(1814-1858) zoologiyada ozine tan bolgan 
bagdardi rawajlandinw zanir ekenligin ken 
malim qildi. Bul bagdar haywanlar omirin har
A Gisr.bcld
J В lamaik
30

---

irtii'plcine uyreniw, qorshagan ortaliq penen olardin oz-ara quramah 
nnmasihctlerin tusindiriw siyaqhlar edi. Solay etip, K.Rule 
huywanlardi uyreniwdiii ken ekologiyahq sistemasin islep shiqti ham 
I'knlogiyaliq mazmundagi qatar ilimiy islerdi qaldirdi. Onm shakirti 
N 
AScvercovtih (1827-1885 jj.) «Voronej gubemiyasimn haywan, 
i|un ham jer bawirlawshilan tirishiligindegi dawirlik qubihslar» 
(IN >5 j.) atli ilimiy miyneti Rossiyada aymm regionda haywanat 
Alcminde alip banlgan ekologiyahq izleniwleriniri en ulkeni ham 
rthimyetlisi edi.
('h.Darvin «Tabiyiy tanlaw joh menen 
turlerdin kelip shigiwi» (1859 j.) shigarmasinda- 
lalnyattagi tirishilik ushm gures, yagmy tiir 
menen ortaliq arasindagi har qanday qarama- 
qarsiliqlardin korinisleri tabiyiy tanlawga alip 
kcleili ham evolyuciyanin hareketlendiriwshi 
kiishi dep qaraydi.
A.N.Beketov (1825-1902 jj.) osimliklerdin 
isliki ham sirtqi duzilisindegi qasiyetlerin olardin 
ucografiyahq tarqaliwi menen baylamshligi hamde fiziologiyaliq 
usillardin ekologiya ushm ahmiyeti ulken ekenligin korsetti. Ane 
usmday jumislar haywanlar omiri misahnda A.F.Middenford 
laiepinen iiyrenildi.
1877 jili nemis gidrobiologi K.Mebius bioeenozlar haqqindagi 
s!iij
2
armalardi tiykarlap berdi.
Osimlikler jamaati haqqinda G.F. Morozov ham V.N. Sukachev 
luliq pikir juritip bul tarawga tiykar saldi.
Rus 
ilimpazlan V.N.Sukachev, 
B.A.Keller, 
V.V.Alexin, 
V (i.Ramenskiy, A.P.Shennikov ham shet el ilimpazlarman - 
I Klementc, K.Raunker, T.Dyu.Rie, I.Braun - Blanke ham 
ha.sqalardin fitocenologiya bagdarlanndagi miynetleri uluwma 
bmgeocenologiyaniri rawajlamwina ulken iiles qosti.
Haywanlardm morfologiyaliq ham evolyuciyaliq ekologiyasm 
lawajlandmwda M.S.Gilyarov, S.S.Shvarclar ulken ules qosti. 
!.(i.Serebryakov tarepinen gulli osimliklerdin tirishilik formalari 
klassifikaciyasi islep shigildi.
31

---

1935-jih bolsa anglichan ilimpazi A.Tensli ilimge ekosistema 
tusinigin usinadi. 1942-jili V.N.Sukachev biogeocenoz haqqindagi 
tusinikti dalilledi.
1950-jillardm 
basinda 
G.Odum, 
Yu.Odum, 
R.Uitekker, 
R.Margalef biologiyaliq onimdarliqtm teoriyaliq tiykarlarin jaratiw 
bansmda jumislar alip bardi.
Biosfera haqqindagi taliymatti ekologiya negizinde tusindiriw 
imkaniyati XX asirdin ataqli tabiyat izertlewshi alimlarinm biri 
V.I.Vemadskiy tarepinen amelge asinldi.