Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Adamlardin haywanlarga tasiri
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15.5. Adamlardin haywanlarga tasiri
Adamlar kundelikli xojaliq iskerligi menen haywanlardin tirishiligine kushli tasir etedi, olardin bir tiirinin kobeyiwine ekinshi turinin azayiwina, al ushinshi bir turinin putkilley joq boliwma sebepshi boladi. Adamlardin haywanlarga eki turli, yagniy tikkeley ham janapay tasir jasaydi. Tikkeley tasir jasaw degenimiz belgili bir haywan turlerin joq etiw yamasa olardi basqa aymaqlarga koshiriw bolip tabiladi. Haywanlardin jasaw jagdaylann ozgertiw arqali olarga tasir etiw janapay tasir dep ataladi. Haywanlardi adamlar ayyemgi waqitlardan baslap goshin, terisin, maym, suyeklerin, shaqlarin ham t.b. aliw ushm awlagan. Usmrn natiyjesinde mamont, jiinli nosorg, ungir ayiwi siyaqli haywanlardin tiirleri joq bolip ketti. Songi waqitlari texnikahq progress tez pat penen rawajlandi. Bui aw-qurallan tiirlerinin kobeyiwine ham kopshilik haywanlardin qisqa waqit ishinde azayip ketiwine alip keldi. Natiyjcde ayinm bahali haywanlar jer betinde putkilley qalmadi. Evropa ellerinde jasagan hazirgi iri shaqli qara mallardin ata-tegi-Tur, jabayi at tarpan joq boldi. Togaylardin maydanmin kemcyiwi zubrlardm azayip ketiwine alip keldi. XVIII-XIX asirlerde haywanlardin joq bohwi asirese Evropa ham Arqa Amerika kontinentinde hawij aldi. Misali, uship jiiriwshi kepter XIX asirdin aqirmda AQSh ta en kop ushirasatugm quslardan edi. 01 adamlardin koplep atip ham uslap aliwi natiyjesinde jo q bolip ketti. En songi uship jiiriwshi kepter 1914-jih Cincinnati qalasindagi haywanat baginda olgen. Sonday- aq, adamlardin koplep awlawinan ham qiriwman Korolin toqildawigi (qanatciz toqildawiq) joq boldi. Amerika aq timasi joq boliw aldmda tur. Arqa Amerikadagi bizon, begemot, nosoroglardm Evropa ham Aziya dalalarmdagi saygaqlardin bas sanlan jiida azayip ketti. 425 Keyingi 400 jil ishinde jer betinen sut emiziwshilerdin 74 turi, quslardin 129 turi, jer bawirlawshilardin 21 turi, 7 tur jer-suw haywanlan ham 81 tur bahqlar joq bolip ketken. Тек Qaraqalpaqstan tabiyatinan qulan, tarpan, turan jolbansi ham gepard bir omirge joq bolip ketti, jane bir qansha turler jogalip ketiw aldmda tur. Hazir haywanlardin 120 ga shamalas turi, al quslardm 600 turi joq bolip ketiw aldmda tur. Adamlar haywanlardi joq etiw menen birge olardi kobeytiwge de tikkeley qatnasadi. Bugan olar haywanlardin belgili bir turi akklimatizaciya etiw arqali erisedi. Bunngi awqam aymagmda 137 turli haywanlarga introdukciya islengen. Sonin natiyjesinde hazir janadan 10 turli nasekoma, 5 turli baliqlar, 5 turli sut emiziwshi haywanlar bar ekenligi amqlandi. Taza jerge koshirip akelingen haywan turleri toligi menen ol jerge konligip kete bermeydi, olardin kopshiligi olip qaladi. Al aymmlan birden kobeygen qawipli ziyankeslerge ham awmw taratiwshalarga aynahwi mumkin. Adamlardm haywanlarga janapay tasiri degenimiz togaylardi shabiw, jerlerdi suriw, batpaqliqlardi qurgatiw, suw tarnawlarm qunw, jollar saliw, kanallar qaziw, atmosferani, suwdi ham topiraqti pataslaw bolip tabiladi. Olar jer betinin kelbetin putkilley ozgertedi. Usilarga baylamsli haywanlardin jasaw jagdaylan da ozgeredi. Bunday jagdaylar ayirim haywanlar ushm qolayli boladi ham olardin bas saninin kobeyiwine alip keledi. Maselen, galleshilik maydaninm keneyiwine baylamsli uy ham dala shimshigi kobeydi. Togaylardin shabiliwi rus qoyanlanmn kobirek taraliwma alip keldi. Sebebi adamlardm iskerligi ayirim haywanlardin kobeyiwine ham kobirek taraliwma unamli tasir etedi. Bulardin qatanna qarhgashlar, uzaqsha, qara garga, qadimgi torgay, uy tishqanlan kiredi. Madeniy landshaft faunasmm tur sam az bolgani menen onda ushirasatugm haywan turleri osoblanmn sam biraz joqan boladi. Madeniylestirilgen landshaftta adamlar siyaqli tiyinlar, iiyrekler jaqsi jasay aladi. Usinin menen qatar adamlardm haywanlarga janapay tasiri haywanlardin jasawma keri de tasir etedi. Maselen, dalalardi ozlestiriw natiyjesinde tin jerlerdin tiykargi haywam bolgan balpaq tishqanlar azayip qaldi. Kopshilik togaylardin shabiliwi 426 darya-kollerdin suwlanmn azayiwma sebepshi boldi. Bui darya, kolletge tirishilik elementlerinin kelip tusiwin keskin tomenletti. Olarda kislorod rejimi buzildi. Baliqlardm tirishiligi qiyinlasap, olardm sam azaydi. Sonday-aq, bul suw quslanmn bas samnin azayiwma alip keldi. Aral basseynindegi ekologiyahq jagdaydm keskinlesiwi bul aymaqta jasaytugm jergilikli endemik haywanlardin birqansha tiirlerinin joq boliwma sebepshi boldi. Olardm qatarma baliqlardan Aral siiweni, Amiwdarya sumiraylari, sut emiziwshilerden Turan jolbansi, gepard ham Qizilqum taw qostvqan kiredi. Bunnan tisqari bir qansha jer bawirlawshi haywanlar fauna quramman shigip qaldi. Daslepki jillan har jili millionlap mamiq junli ondatra terileri ondiriletugin edi. Hazir olardin populyaciyasi joq boliw aldinda tur. Aralda hazir bahq putkilley joq boldi. Bulardin hammesi adamlardin tabiyiy resurslardan tek pariqsiz paydalaniwi natiyjesinde jiizege keldi. Sonliqtan hazirgi waqitta tabiyiy resurslardan aqilga ugras paydalaniw ham tabiyatti qorgaw jumislarin putkil diinya juzinde jetilistiriw kerek. Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|