Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Stenooksibiontlar 
kislorodtin joqan darejede toyingan 
suwlarda jasaydi, kislorod jetispewshiligi sebepli nabit boladi.
144

---

( )larga forel, kumja, golyan, kirpikli qurtlar Planaria alpina, shibm 
lichinkalan kiredi. Kopshilik turler kislorod jetispegen jagdayda 
Imishliq halati - 
anoksibiozga
otip qolaysiz dawirden aman otedi.
Qis mawsiminde ayirim suw saqlagishlarda, koller ham 
liawizlerdin listingi beti muz benen qaplanip, suwda zamor, 
yagniy kislorod jetispewshiligi juzege keledi. Bunday waqitta 
muzdi bir neshe jerden tesiw natiyjesinde suw menen hawa 
ortasmdagi gaz almasimwina imkan bolip, baliqlar tiri qaladi.
Gidrobiontlar arnawh organlar: sagaq, okpe, traxeyalar 
jardeminde, vyun baligi teri arqali 63% dem aladi, kislorodti qabil 
qiladi.
Suw ortahgmda eki qiyli dem aliwshi (suwdan ham hawadan) 
haywanlarda ushiraydi. Bunday organizmlerge baliqlar (jilan 
baliq) 
sifonoforalar, 
diskofanatlar 
okpeli 
mollyuskalar, 
qisqishbaqalar, kitlerdin wakilleri kiredi.
Organizmlerde suyiq zatlardin tmimsiz almasmip tunwi, 
suwda erigen kislorodtin jeterli bohwma baylanisli. Kislorodtin 
eriwshenligi (kolemi boymsha 
1
%, awirligi boymsha bolsa
0,0014%) toqimalardm aktiv funkciya qiliwma jeterli emes.
Kopshilik topar haywanlar qaninda quramah beloklardan 
gemoglobin bolip, ol qandagi 
kislorodti kobeytedi. Kislorod 
gemoglobin molekulalari menen jenil ham tez qosilip, qan 
plazmasinda usi gazdin eriwin kemeytiredi. Sonm ushmda qan 
plazmasma qaraganda gemoglobinde kislorod mugdan 50 ese kop 
boladi. Beloklardan gemoglobin qandagi eritrocit daneshelerinde 
jaylasqanligi sebepli olar tez hareket qiliw imkaniyatlarma iye 
bolip, qannih jibip qaliwman saqlaytugm ekologiyaliq faktor 
esaplanadi.
Suw hareketi yamasa onm shorlanganligmin artiwi menen 
suwda kislorodtin eriwshenligi kemeyedi: teren suwlarda 
kislorodtin en jaqsi eriwi 0°C temperaturada bolip, onm hawaga 
qaraganda mugdan 4 ten 1 ge tuwn keledi. Tabiyiy suw 
hawizlerinde erigen kislorod koncentraciyasi suw temperaturasi 
ham ondagi duzlar mugdari darejesine jetpeydi.
Suw ortahgmda kislorod suw qatlamlari boymsha tegis emes 
bolistirilgen. 
Toqtap turgan suwlarda agatugm suwlarga 
qaraganda kislorod kem boladi, sebebi harekettegi suw
145

---

tolqmlangan waqitta hawa menen aralasip, suwda kislorod 
mugdan artadi. Onnan tisqan suwda tiinge qaraganda kundiz 
fotosintez esabman kislorod mugdan kop boladi. Tunde bolsa 
onin kemeyip ketiwine haywanlardin dem ahwi ham fotosintez 
processinm otpesligi sebep boladi.