Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Suwda erigen gazler. 
Tabiyiy suw aydinlarinda har qiyli 
erigen haldagi gazler boliwi mumkin. Suwda olardan tisqan 
erigen zatlarda bolip, olar suwdagi organizmlerdin jasaw ortaligm 
belgileydi. Eger suwda erigen gazlerdin qurami ham mugdari 
gidrobiontlardm dem aliwi ushm kerek bolsa, suwdagi mineral 
duzlar organizmlerdin dene duzilisi ushm zarur.
Jer betindegi atmosfera gidrosferaga otip, suw asti 
troposferasm payda qiladi. Suwga otken gazler ozlerinin aldingi 
qasiyetlerin saqlap qaladi, olar maydalanbaydi, aralaspaydi ham 
basqa jana ximiyaliq zat payda qilmaydi. Gazler suwdin belgili 
terenligine shekem otedi, biraq otken gazlerdin mugdan olardin 
quramliq halma, parcial basimina, suwdm temperaturasma ham 
erigen duzlardm mugdanna baylanisli.
143

---

Suw organizmleri ushin kislorod, karbonat angidridi, kukirtli 
vodorod ham metan gazleri ulken ahmiyetke iye.
Kislorod 
organizmlerdin 
tirishiligin 
belgilewshi 
suw 
ortaligmin tiykargi ekologiyahq faktori esaplanadi. Onin suwdagi 
mugdan 
suw 
temperaturasma 
qarama-qarsi 
proporcional 
boladi.Temperaturanm koteriliwi menen kislorodtin ham basqa 
gazlerdin suwda eriwi artip baradi.
Suwdin kislorod penen bayiniwina onin atmosferadan suwga 
otiwi ham fotosintez processinin 
6
tiwi osimliklerdin kislorod 
ajira-tiw tezligi esabinan boladi. Kislorodtin suwdan ketiwi ham 
gidrobiontlardm dem aliwi esabman bolsa, onin mugdarmm 
ozgeriwine fotosintez processinin ozgeriwi sebep boladi.
Kislorodqa toyingan suwda onin qurami 11 suwda 10 ml den 
aspaydi, bul atmosferaga qaraganda 21 ese az. Sonliqtan 
gidrobiontlardm dem aliw jagdayi belgili darejede quramali 
boladi.
Suwdm teren qatlamlarmda kislorodtifr mugdan kem boladi. 
Biraq suw tolqmlari ham haywanlardm hareketi natiyjesinde suw 
massasi 
ajiralip, 
kislorod 
ten 
tarqaladi. 
Bul jagdayga 
gomooksigeniya dep ataladi. Kislorodtin tegis emes bolistiriliwi 
kislorod dixotomiyasi dep aytiladi ham bunday hallar teniz ham 
kollerde suw massasi tmish turgan hallarda gana giizetiledi.
Fotosintez processi juda joqari otetugm suw hawizlerinde 
bolsa 12-14 ml yamasa suwdm kislorod penen toymganligi 250­
280 % ge jetedi. Kislorodtin suwdagi diffuziya koeficenti 
hawadagiga qaraganda 320 min marte pas.
Okean ham tenizlerdin 50-1000 metr terenliklerinde 
kislorodtin mugdari suwdin jiize qatlamina qaraganda 5-10 marte 
kem boladi.Teren qatlamlarda suwda erigen kislorod 50-60 % ke 
ten. Suwdin ulken terenliklerinde ortahq anaerob halga jaqm.
Organizmler 
kislorodqa 
qatnasina 
qaray 
evri-ham 
stenooksibiont toparlarga bolinedi. 
Evrioksibiont 
toparlarga 
kiriwshi gidrobiontlar kislorodtin az ham kop mugdarhgma ken 
iykemlesken Bul toparga dushshi suw oligoxetasi Tubifex 
tubifex, 
qursaq ayaqli mollyuskalar Viviparus viviparus, 
baliqlardan sazan, ham karaslar misal boladi.