Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
0
, 01 - l, 02 g/sm 3 qa, tenizlerde ushirasatuginlari bolsa 1,03-1,06 g/sm 3 qa ten. Organizmlerde salistirma awirliqtm kemeyiwi, olardagi awn siiyek skeletlerinin redukciyalaniwi apiwaydasiwi esabman boladi. Kopshilik radiolyariyalardm uzm jinishkeliginin ishi bos, olar nayga uqsaydi, denesi jenil boladi. Suw astindagi substratqa jabisip jasawshi organizmlerge bentoslar delinedi. Olardin denesinin tomengi bolimi llay, taslarga birikken bolsa, denenin tiykargi bolimi suw massasi ishinde boladi: bunday toparlarga jip siyaqli, lenta siyaqli, jasil, qomr suw otlan ham gulli osimliklerdin ayinm wakilleri kiredi. Bentos haywanlar turli toparlarga bolinedi, yagmy aymm bentos haywanlar waqti-waqti menen bir-jerden ekinshi jerge koship jiiredi, bularga krablar, osminoglar, teniz juldizlan, kiredi. Basqa topar haywanlar bir jerde llay yamasa tas ustinde jasaydi, bul sedentar organizmlerge mollyuskalar, teniz kirpileri kirse, ushinshi toparga substratqa jabisip jasaytugm sessil organizmler - gubkalar, mshankalar, korallar misal boladi. Bentos organizmler fitobentos ham zoobentos toparma bolinedi. «Perifiton» termini 1924-jili A.L.Benning tarepinen ilimge kiritilgen: perifitondi payda qiliwshi osimlikler (kopshilik suw otlan, ayinm gulli osimlikler) ham haywanlar, kemeler, qayiqlar, suwga batip turgan temir, agash listinler, qamis, terek deneleri, shaqalan ustinde osedi ham jasaydi. Basqasha aytqanda suwga batip turgan oli ham tiri narseler ustinde rawajlangan organizmlerge perifiton osimlik ham haywanlar dep ataladi. Bentos ham perifiton organizmlerdin belgili biotopqa jaylasip tunwma bir qansha kiishler, sirtqi ortahq faktorlan tasir qiladi. Maselen, suwdih, haywanlardin hareketi, gravitacion kiishler, suw qaddinin koterilip, paseyip tunwi, suwda keme ham qayiqlardin jiiziwi, tolqmlar sebep boladi. Suw astindagi zatlarga jabisip rawajlamw kopshilik osimliklerge, gubkalar, ishek quwislilar, qurtlar, mollyuskalar ham iyne terililerge tan. Bul haywanlar toparlannin ayirimlari daydi qazip, denelerindegi har-qiyli osimteler jardeminde llayga jabissa, ayirimlari daryalarda day, llay ishindegi taslar ustinde, llayda tiysheler payda qilip, solardin ishinde jasaydi. Suw astindagi bentos organizmlerdin kopshiligi suw arqah kelgen llaylar astinda qahp nabit boladi. Biraq kopshilik bentos haywanlar llay listine koteriliw joli menen llay astmda qaliwdan 154 snqlanadi. Paqalshalar jardeminde teniz liliyalari, llay ustinde kotcrilip turadi: ilayga ham taslarga jabisip osetugm osimliklerdin lc/. osiwi olardi llay basiwdan saqlaydi. Bentos organizmlerdin hareketi olar jaylasqan biotop (day, i|um, tas, keme ham basqa) hareketine baylanisli. Qatti ortaliq liislardan payda boladi ham olar ustinde organizmler bekkem jaylasadi, tez ham jaqsi hareket qiladi. Hay qansha bos bolsa, oran ustinde organizmlerdin turiwi qiyin, suw juwip ketedi. Biotoptin har qiyhligina qarap bentos organizmlerdin ulken ham kishiligide tiirlishe boladi. Kopshilik bentos haywanlar juwmp yamasa sekirip, siiyretilip, tirmasip hareket qdadi. Bentos haywanlardan kamchatka krabi bir jerden ekinshi jerge otiwde saatma 2 km jol basadi. Ol juredi ham juwiradi. Bentos haywanlardin tarqaliwi ham migraciya qdiwmda suw astindagi llaydin juwilip, jiizlep ham mmlap km ge suw agimi menen alip ketiliwi sebepli haywanlar gorizontal migraciya qiladi. Misali, krevetkelar, krablar, omarlar, langustlar aziqlamw ushm daryamn joqari agimma, kobeyiw ushm bolsa daryadan tenizge tusedi. Suw agimi menen bir jerden juwilip, ekinshi jerge banp, dayga, tasqa, osimlik iistine omalasadi. Tmish turatugm suw hawizlerinde (hawiz, kol, suw saqlagish) bentos organizmler suw betine juzip shigadi ham belgili waqit suw qatlammda bolgannan keyin qaytip suw astina tusedi, bentos jagdayma otedi. Daryalarda plankton ham bentos organizmler aralasip ushirasadi. Suw ortaligmdagi jane bir ekologiyahq topar-nekton bolip, bul toparga kiriwshi organizmler juda tez juzip, suwdm agiw kushine qarsi hareket qila aladi. Bul toparga bahqlar, kalmarlar, delfinler, akulalar kirip, olardm torpedo reaktiv korinisindegi duzilisi ham hareketi, bulshiq etleri suwdin turli qatlamlarmda jasawga iykemlesken. Suw betinin ozine tan tartilganhgi, ol jerde amawh jasaw ortaligimn payda boliwma sebepshi boladi. Suw betinin tartilganhgi suw molekulalarmm bir-biri menen baylamsi ham olardm tartiliwman kelip shiqqan. 155 |