Mamleketlik universiteti jumanov m. A

shogindi
jimslar-qabiq 
iyeleydi. Jer qabigi betin topiraq qatlami quraydi.
Topiraq-iqlim (yamasa 
to
 piraq-bioiqlim) regioninda
topiraq zonalan ham topiraqtin vertikal duzilis birligi bolip, ol 
jerde radiacion, termik sharayatlar ham olardin topiraq payda
163

---

boliwma ham osimliklerdin rawajlamwma tasir qiliw qasiyetleri 
tiisiniledi. Arqa ham Qubla yanm sharlardi lqlimnm temperatura 
qasiyetlerine qarap kenlikler boymsha tomendegi topiraq- 
bioiqlimlarga ajxratiladi: polyar, boreal, subboreal, subtropik ham 
tropik regionlar. Har bir region ushm qatar topiraq tiirleri tiyisli 
bolip, olar basqa zonalarda ushiramaydi.
Topiraq turi (tipi), 
topiraq klassifikaciyasmm tiykargi 
taksonomiyahq 
birligi, 
topiraqtamwdm genetikaliq 
tiykari 
esaplanadi. Bir qiyli genetikaliq gorizontta, topiraq processinin 
jilliq ham kop jilliq ozgerisleri hamde gidrotermikaliq rejimleri 
uqsas topiraqlar bir tipke kiritiledi. Topiraq tipleri oz nawbetinde 
ulkenirek taksonomiyahq birlikke - 
topiraqlar semyasma
birlestiriledi. Bul birlesiw tiykarinda topiraqlardin bir qiyli 
qatlami, kesimi, organikaliq, mineral zatlardin bir qiyli sipati, 
qurami siyaqli qabiletler jatadi.
Diinya boymsha ham jer sharmm turli zonalarmda 23 topiraq 
semyalari amqlangan. Olarga qishqil tamirga bay, alfegumus, 
qomr shorli jerler, kulren siyaqli topiraq semyalari kiredi.
Topiraq 
semyalari 
oz 
nawbetinde janede 
ulkenirek 
taksonomiyahq birlik-topiraq generaciyasma (payda boliwma) 
birlestiriledi. Bunday birlestiriwdin tiykargi belgileri: organikaliq 
zatlardin toplamwi, ekilemshi mineral zatlardin payda boliwi, 
topiraqta payda bolgan onimlerdin qatlamlar boymsha aralasiwi 
ham 
mineral 
birikpelerdin 
gidrogen 
toplamwi 
siyaqli 
qasiyetlerden ibarat.
Topiraq 
generaciyalan 
oz 
nawbetinde 
eh 
lilken 
taksonomiyahq birlik -topiraq geoximiyaliq associyaciyasma 
birlesedi. Bul birlik tiykarmda topiraq tiykarm qurawshi 
organikaliq ham mineral zatlardin bir-biri menen uliwma 
baylamsliligi, bir-birine tasiri turadi.
Jer ustinde bir-biri menen almasip turatugin ken areallar- 
topiraq-geoximiyaliq birliklerdi payda qiladi. Har bir topiraq 
areahnda juda quramali ekologiyahq faktorlar, yagmy atmosfera 
lgalligi, topiraq juzesinin jemiriliwi, organikaliq qaldiqlardm 
mineralizaciyalaniwi, topiraq payda qihwshi jmislardm bayligi 
(kopligi), olardm mexanikahq qurami, topiraqtm payda bolgan
164

---

Iiisi, tipleri siyaqli qabiletler ham olardin bir-birine tasir qiliw 
nizamliqlari jatadi.
Topiraq qatlami erkin jer qabigi - pedosferadan ibarat.