|
ekologiya. jumanov m.a (2)
Topiraq
- bul osimlikler, haywanlar ham mikroorganizmlerdin
taw jinislan ham lqhm menen birgelikte payda bolgan onimi.
Topiraq - biokos dene, ol bir waqittm ozinde tiri ham oli zatlardan
(suw, hawa ham organikaliq qaldiqlardan) quralgan boladi.
Topiraqtin barliq fizikaliq ham ximiyaliq qasiyetlerinin
jiyindisi ham olardin tiri organizmlerge tasir qiliwi edafikaliq
faktorlarga (igalliq, temperatura, gaz, mineral, organikaliq zatlar
h.t.b) kiredi. Olar topiraq penen baylamsqan organizmler ushm
ulken ahmiyetke iye. Topiraq qatlami har dayim tabiyattin tabiyiy
kushleri tasirinde juwiladi, maydalamladi, jemiriledi ham payda
boladi.
Topiraq qatlami tiri organizmlerdin tirishilik ortaligi
esaplanadi. Biosfera ham organikaliq emes dimiya ortasindagi
tirishilik ushm organizmlerdin tirishilik iskerligine zarur bolgan
mineral zatlardi almasip tunwi topiraqta jiizege keledi. Japiraqlar,
shaqalar, shop osimlikler, olgen haywanlar topiraqqa qaytadi, ol
jerde shirip ozlerindegi mineral zatlardi topiraqqa shigaradi,
qaytaradi. Topiraq betine tusken organikaliq zatlar (
6
simlik,
haywanlar)
qaldiqlannin
turli
fizikaliq
ham
ximiyaliq
maydalamwina topiraq mikroorganizmleri sebepshi boladi ham
topiraqti mineral hamde organikaliq zatlar menen bayitadi, olardin
topiraqtagi mugdarm, turaqliligin tamiyinleydi. Jer jiizinde payda
bolgan topiraqtin dinamikaliq halati saqlamp qaladi.
Topiraqtin qasiyetleri lqlim, taw jimslan, osimliklerdin az-
kopligi, jerdin relefi siyaqli faktorlar menen amqlanadi.
Jimslardin maydalaniwi ham olardan organikaliq materiyallardin
topiraqqa otiwi issi ham igalli lqlim zonalarmda tez boladi. Biraq,
topiraqtin qurami ham qasiyetleri materik jimslardin tasiri
igalliqtin, temperaturanin artiwi menen kemeyip baradi.
Jer juzinin qurgaq rayonlannda taw jmislarmm ximiyaliq
jemiriliwi juda aste otedi. Osimliklerdin onimdarligida juda pas
boladi ham az mugdarda organikaliq detrit
topiraqqa otedi.
Qurgaq zonalarda topiraqtin paydali qatlami onsha qalin emes.
Jimslardin jemiriliwide tropikaliq zonalarda joqari darejede bolip,
165
materik zonalardm ozgeriwi
Dostları ilə paylaş: |
|
|