Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Topiraqta erigen duzlarga osimliklerdin iykemlesiwi
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.5. Topiraqta erigen duzlarga osimliklerdin iykemlesiwi
Osimliklerdin topiraqta bolatugin tiirli duzlarga qatnasi har- qiyli boladi. Ayinm osimlikler karbonat duzlan kop topiraqlarda jaqsi osedi ham olarga kalce - fille r (sibir kedri, qaraqayin, sumtallar ham basqalar kiredi) delinedi. Kislotali ortahqqa iye bolgan topiraqta osiwshi osimlik kalciy duzlarm jaqtirmaydi ham olar kalce - fo b la r (torf moxlan, atqulaq, chay, kashtan siyaqlilar kiredi) dep ataladi. Joqan koncentraciyadagi duzlardin osimliklerge tasiri turlishe boladi. Shorlangan jerlerdegi osimliklerdin osiwi ham rawajlamwi topiraqta erigen duzlardin qurami ham koncentraciyasina baylanisli. Topiraqta lgalliq kop zonalarda 172 shorlangan topiraqlar natriy xlor (NaCl) duzlan, shol zonasindagi topiraqlarda bolsa Na, Mg, Ca sulfatlari ham karbonatlari kobirek ushirasadi. Olardm tasiri suwdm osmotikaliq basimi ham duzlar ionlarinin osimlikler protoplazmasma otkizetugin tasiri arqali juzege keledi. Erigen duzlar koncentraciyasmm kobeyiwi menen suwga baylangan duzlardm osimlikke otiwi kemeyedi. Misali, natriy xlordm (NaCl) 0,5% li eritpesi 8,3 ese, 3% li eritpesi bolsa 20 ese, kush penen suwdi uslaydi. Lekin, topiraqta erigen duzlar suwdi uslaw kushinen joqan ktish penen osimlikler ozlerine kerekli suwdi topiraqtan tartip aladi. Eger suw menen otken joqari koncentraciyadagi duz ionlan osimlik kletkalarma otse, onm tirishilik iskerligin usi ionlarga iykemlesken protoplazm alar ham olardm shidamliligi sheshedi. Natriy ham xlor ionlarmm artiqsha toplaniwman osimlik denesi isedi, kletka membranalarindagi fermentler aktivligi paseyedi, zat almasiwimn san, sipat ham energetikahq qasiyetleri ozgeredi. Duzga shidamhhq tiri organizmlerdin protoplazmasma baylanisli boladi. Duzga sezgir protoplazmalar natriy xloridtin (NaCl) 1-1,5% li eritpesinde nabit boladi. Duzga jilda shidamh organizmler bar. Misali, jasil qamshili suw otlardan Dunaliella salina, kok-jasil suw otlardan Synechocystis salina, S.sallensis siyaqli tiirler Orta Aziyanm juda joqan duzli topiraqlannda ushiraydi. Madeniy osimliklerden arpa, qant lablebisi, paxta, jiizim, tut, anar, akaciya, alma ham qaragaylar duzga shidamh keledi. Miyweli tereklerdin ayinmlan: shabdal, erik, limon, madeniy osimliklerden biyday, geshir, sobiqlilar, kartoshka, tuqimli miyweliler duzli topiraqlarga shidamsiz boladi. Osimliklerdin rawajlaniw dawirlerinde ortaliqtm duzliligina olardin shidamliligi artip baradi. Makke bolsa duzhliqqa juda sezgir ham shidamsiz boladi. Topiraqtagi erigen duzlardm keri tasirine shidamh osimliklerdin onimleri de kem ziyanlanadi. Qala baglarmda osetugm kashtan tereklerinin miyweleri ijshin topiraqta erigen natriy xlordm zaharli shegarasi 1,5% atirapmda boladi. Qohir emen, shinar, aq akaciya siyaqli terekler topiraqtagi duzlarga bir qansha shidamh boladi. 173 |