Mamleketlik universiteti jumanov m. A

012
m
3
qaten.
Topiraq temperaturasi 
quyashtan tiisetugm energiyaga 
baylanisli. Topiraqtin beti quyash nurm jutiw esabman qizadi. 
Quyash nunmfi 15-45% qaytanladi. Lekin, topiraqtin bet 
qatlammda temperatura hamiyshe ozgerip turadi. Kundiz qizgan 
topiraq tungi waqit ozinen issiliq shigaradi ham sezilerli darejede 
suwiydi, temperatura paseyedi, biraq, topiraqtm tomengi 
qatlamlarmda topiraq turaqli boladi. Topiraq temperaturasi kun 
dawaminda ozgerip turadi. Misali, shol aymaqlarmdagi topiraq 
betinde jaz mawsiminde temperatura 50°C tan artsa, 50 sm 
shuqirliqtagi temperatura kun dawaminda 2-3°C qa ozgeredi. 
Bunday ozgeriw Evropanih orta bolimindegi topiraqlardin tek 30 
sm shuqirhgmda bayqaladi.
Topiraqtagi ayinm ekologiyaliq faktorlarchn keri tasiri 
natiyjesinde osimlikler tabiyiy suwdi fiziologiyaliq jaqtan qabil 
qila almaydi, misali, pas temperatura natiyjesinde topiraq 
muzlaydi ham bunday igalliqti osimliktin tamin qabil ete almaydi. 
Yamasa topiraq betin suw basqanda, topiraq boleksheleri arasmda 
kislorod joq jagdayda da osimlikler igalliqti tartip ala almaydi, 
sargayadi, son quwraydi. Topiraqtm artiqsha shorligi yamasa
169

---

qishqilligi sebepli usi jerde bar lgalliq osimliklerge fiziologiyaliq 
jaqtan paydali emes.
Solay etip, topiraq tiri organizmler ushm tirishilik ortaligi 
boliwi menen birge suw otkiziw, issiliq ham hawa saqlaw 
qabiletine iye dene.
5.4. Topiraqta organizmlerdin ahmiyeti ham olardin tarqahwi
Topiraq osimliklerdi mineral ham organikaliq zatlar menen 
tamiyinlewshi aziqliq deregi, erigen makro ham mikro elementler, 
organikaliq zatlar toplanatugin orin bolip esaplanadi. Olardan 
tisqan topiraqta osimliklerdin qaldiqlan, shirindileri toplangan 
bolip, olar oz nawbetinde basqa da haywanlardm (kemiriwshiler, 
nasekomalar) jasaw ortaligi esaplanadi. Organizmlerdin tirishlik 
iskerligi natiyjesinde topiraqta barliq waqitta zat almasiw, 
energiyamn ciklliq ozgeriwi ham de migraciyasi bolip turadi.
Topiraqtm payda bohwmda relef, jer asti 
suwlan, 
atmosferadan tiisetugm lgalliq, temperatura, jaqtiliq, samal, gazler 
ham haywanlardin mawsimler boymsha vertikal migraciyasi 
lilken ahmiyetke iye. Maselen, qis mawsimininde topiraq 
qatlamlarmda ushirasatugm haywanlar suwiqtan saqlamw ushm 
topiraqtin tomengi qatlamlanna tusip ketedi. Sebebi qurgaq ham 
issi temperaturada qumli topiraq anagurlim igaliraq ham bul 
jerdegi tirishilik day topiraqqa qaraganda organizmlerge bay ham 
olar har turli jerde turlishe.
Har tiirli topiraqlarda igalliqtifi mugdari har-tiirli bolip, bar 
lgalliq jildin mawsimleri boymsha da ozgerip turadi. Eger 
topiraqta shirip atirgan organikaliq zatlar kop bolsa, ol jerde 
ammiak (NH3), kiikirt (H
2
S), metan siyaqli zaharli gazler toplanip, 
osimlik ham topiraqtagi haywanlardin tirishiligine keri tasir etedi, 
hatteki olar nabit boladi. Topiraqtagi aerob ham anaerob 
organizimler tiirli organikaliq ham meneral zatlardi payda qiladi, 
maydalaydi ham menerallastinp, bir tiirden ekinshi osimlikler 
ushm paydali halatqa keltiredi.
Erigen meneral zatlar osimliklerdin tamirlan arqali olardin 
paqallarma otip, tiirli fiziologiyaliq, bioximiyahq processlerde
170

---

aktiv qatnasip, osimliktin osiwi, rawajlamwi ham organikaliq 
zatlar payda etiwdi tamiyinleydi.
Osimlik tamin atirapta juda kop ham har-qiyli toparda 
mikroorganizmler - bakteriyalar, zamamqlar, turli suw otlan 
ushiraydi ham jasaydi. Olar ozlerinin tirishilik processinde 
osimlik tamirlan menen biologiyaliq qatnasta boladi. osimlik 
tamirlan arqali 
mikroorganizmlerge mineral zatlar ham suw 
jetkerip berilse, mikroorganizmler oz gezeginde osimliklerdi 
organikaliq zatlar menen tamiyinleydi, qaldiqlarm shiritip, 
biologiyaliq aktiv zatlar - gumusti payda etedi. Ozbekistan 
topiraqlannda gumustm mugdari tomendegishe: boz topiraqtm 
1
gektannda 61-79 t, ashiq renli boz topiraqta - 40-51 t, 
suwgarilitugm ham otlaqli topiraqlarda -19,5-47,5 t gumus bar.
Topiraq ortahgmda ushiraytugm turli mikroorganizmler, 
mayda haywanlar osimlik uglevodlan, may ham beloklardi 
paydalansa, zamamqlar osimliklerdin cellyulozasm maydalaydi.
Biosferada zat almasiw mikroorganizmlerdin qatnasinda 
amelge 
asmladi. 
Olar 
organikaliq 
qaldiqlardi 
shiritedi, 
maydalaydi, mineral zatlarga aylandinp topiraq payda etedi. 
Zatlar bir fiirden ekinshi targe otedi ham topiraqta energiya agimi 
payda boladi. Joqari darejeli osimlikler organikaliq zatlardi sintez 
qiladi ham olarda quyash energiyasin toplaydi. Osimliklerde 
payda bolgan organikaliq zatlar (paqal, tamir, shaqa) jane 
topiraqqa otedi ham mikroorganizmler tarepinen maydalanip - 
shiritilip, topiraq onimdarligin asiradi ham energiyanm qayta 
bolistiriliwin tamiyinleydi.