Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Topiraqta 
organizmlerdin 
tarqaliwi. 
Topiraqta 
organizmlerdin rawajlamwi ham olardin tarqahwmda topiraqtm 
duzilisi, 
omn 
har-qiyli 
qasiyetleri 
(duzhhgi, 
kislorodqa 
toymganligi h.b.) ham basqa ortahq faktorlan ulken rol oynaydi.
Adette qumlaqli ham llayli topiraqlarda qurtlar ham qoriizlar 
kop boladi. Biraq, ulken boleksheli topiraqlar tez qurip qaliwi 
sebepli olarda qurtlar ham qomzlar juda az boladi. Suw hawizleri 
shetlerindegi qum ham llay qumlarda polixetalar, kvarc qumli 
jerlerde shayanlar ushirasadi.
171

---

Organizmlerdin formasi, ulkenligi topiraq boleksheleri ham 
gewekler ishinde hareket qilrwga beyimlesken. Bularga qurtlar, 
turbellyariyalar ham infuzoriya kiredi.
Topiraqtm jaqsi gewekligi, suw ham hawaga toyinganligi 
kopshilik haywanlardin topiraq qatlamlarmda erkin hareket 
qiliwina imkaniyat beredi. Tigiz ham az gewekli topiraqlarda 
haywanlardm hareket qiliwlarm qiyinlastiradi. Kolorado qonizi 
awir ham lgalliq kop topiraqlardin bet boliminde qislaydi ham 
olardin qista nabit boliwi kop ushiraydi. Jerdi qazip jasawshi 
haywanlardm (qurtlar ham quminsqalar) hareketi topiraqtm 
gewekligine baylanisli emes. Тек gana tigiz ham qatti 
topiraqlarda 
kislorodtin 
jetispewshiligi 
haywanlar 
ushm 
sheklewshi faktor boliwi miimkin. Topiraqtm bet boliminde 
kislorod organizmler ushm jeterli boladi, biraq topiraq qatlami 
terenliginin artiwi menen kislorod kemeyip iyis gazi mugdan artip 
baradi. Maselen, 15 sm terenlikte C 0
2
nm mugdan 1,1 % bolsa, 
70 sm terenlikte 9,4% ke jetedi (Dajo, 1975).
Topiraq betinde ham osimliklerdin qaldiqlan astinda 
jasaytugm haywanlar CO
2
tasirin sezbeydi. Termitler, qurtlar C 0
2
nin joqan koncentraciyasina shidamli boladi.
Kopshilik 
apiwayi 
diizilgen haywanlar yanm 
aerob 
sharayatta jasasa, ayinm organizmler zatlardm oksidleniwinen 
tiklenip atirgan kislorodtan da paydalanadi.