Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Suwdin aktiv reakciyasi 
(vodorod ionlari pH) tabiyiy 
suwlarda bir qansha turaqli boladi, sebebi suwda karbonatlardin 
boliwi kiishli bufer sistemasin payda etedi. Suwda karbonatlar 
bolmasa pH tin korsetkishi 5,67 (pH=5,67) qa shekem paseyiwi 
mumkin. Sfagnum moxli batpaqlannda pH=3,3 qa shekem 
paseyiwine suwda karbonatlardin jogaliwi ham kiishli kukirt 
kislotasimn barligi sebep boladi. Basqa jagdaylarda fotosintez 
processi intensiv ham joqan darejede otken waqitta pH=10 ga 
kobeyiwi mumkin.
Teniz suwlannda pH tin korsetkishi pH=8,1-8,4 ke ten bolsa, 
tabiyiy suwlarda pH=3,4-6,95 bolganda qishqil suwlar delinse, 
pH=6,96-7,3 bolganda neytral, pH=7,3 ten joqari bolganda siltili 
suwlar dep ataladi. Kol, batpaq llaylarda pH=7 den pas, teniz 
astmdagi qaldiqlarda bolsa pH=7 den joqan (pH=7,05-7,41) 
boladi.
pH tin ekologiyaliq roli gidrobiotlardm sirtqi membranalan 
arqali sonlip otiwi ham omn ozgerip turiwi arqali j iizege keledi. 
Gidrobiontlardm ishinde pH=5-6 atirapmda ozgerip tunwshi 
sharayatqa beyimlesken organizmlerge 
stenoionlar, 
pH ken 
kolemdegi 
suwlarga beyimleskenlerine bolswa 
evriionlar
delinedi.
Evriion formalarga nasekomalardm (
Chironomus
) qurtlan 
misal bolip, olar pH=2-10 korsetkishte ozgerip turatugin suwlarda 
da ushiraydi. Bunday organizmlerge rachkiler 
( Cyclops languidus,
Chydorus ovlis),
kolovratkalar 
(Anuraea cochealis
) da kiredi.
Qishqil suwlarga kobirek stenoion tiirlcr kirip, olar 
poligidrogenionlar 
depte ataladi. Qishqil suwlarda qamshililar
149

---

(Casteiqa obtuse, A stasia
), kolovratkalar 
(Elose orali),
sfangum 
batpaqhqlannm moxlan kirip, olar suwdin pH-3,8 ge shekem 
sharayatinda ushiraydi. Bunday sharayatta mollyuskalardin Unio 
otryadi, suwda hak joqligi sebepli basqa mollyuskalarda qishqil 
suwda ushiramaydi. Kerisinshe qishqil suwda eki qanath 
Chaoborus otryadi wakillerinin qurtlan tez-tez ushiraydi.
Organizmler jasmin ozgeriwi menen, olardin pH qa 
shidamliligi da ozgerip baradi. Misali, rachkiylerden Gammarus 
rulex jas wakilleri suwda pH=6-6,62 bolganda 1,5-2 кйппеп olse, 
er jetkenleri 5 kunnen keyin nabit bolgan. pH tm ozgeriwi menen 
raskiylerdin dem aliwlanda ozgerip turadi.
Kopshilik baliqlar pH 5-9 shegarada ozgeriwge shidam bere 
aladi. pH mugdari 5 ten paske tusse baliqlardm koplep oliwi 
guzetiledi. Biraq ayirim baliqlar (lasos, plotva, okun, shortan) 
pH=3,5-4,0 sharayatta olse, ayinm jagdaylarda (PH=3,7) aste 
aqirm beyimlesiwleri milmkin: ekinshi tarepten pH=5 ten pas 
bolganda suw ortahgmda gidrobiontlar kem bolganligi sebepli 
dushshi suwlardin onimdarligi juda pas boladi, pH=10 nan joqan 
ortaliqta baliqlardm qinlip ketiwi guzetiledi. Suw hawizlerinin 
joqan onimdarligi pH