Manaf süleymanov

NEFT SƏNAYESİNİN  İNKİŞAFI 
 
1825-ci  ildə  Abşeron  yarımadasında  beş  yerdə  -  Balaxanı,  Sabunçu, 
Binəqədi, Bibiheybət və Şubanıda əl quyularından neft çıxarılırdı. Az miqdarda 
Pirallahı  (Artyom)  adasında  əl  ilə  işləyən  dayaz  neft  quyuları  qazmağa 
başladılar. 
1848-ci  ildə  rus  mühəndisi  Semyonov  Azərbaycan  torpağında 
dünyada  ilk  neft  quyusu  qazmışdı  (ABŞ-dan  11  il  əvvəl).  1863-cü  ildə  isə 
Pirallahı  adasında  mexaniki  üsulla  quyu  qazmağa  cəhd  edirlərsə  də,  nəticəsiz 
qalır.  1869-cu  ildə  usta  Allahyar  Balaxanıda  təzə  üsulla  quyu  qazanda  on-on 
beş metr dərinlikdə yerin altında şiddətli gurultu, səs-küy qopduğundan, usta və 
fəhlələr  bərk  qorxuya  düşüb  cəld  quyunu  doldururlar.  Yalnız  üç  ildən  sonra 
1871-ci  ildə  Balaxanıda  texniki  üsulla  quyu  qaza  bilirlər.  Bu  quyu  gündə 
45.000 pud (700 ton) neft verir. 
1863-cü  ildə  Cavad  adlı  sahibkar  Suraxanıda  ağ  neft  zavodu  tikdirib 
istismara verir. 
Kokorev  və  Qubanin  1859-cu  ildə  Suraxanıda  Atəşgah  məbədi 
yaxınlığında ağ neft zavodu tikdirib işlədirlər. Neçə il sonra  məşhur rus alimi 
Mendeleyevin məsləhəti ilə bu zavodu təkmilləşdirirlər. 1870-ci ildə Bakıda 47 
zavod ağ neft emal edirdi. 
1871-ci  ildən  əl  qazması  vurğu  qazma  üsulu  ilə  əvəz  edilir.  Bununla 
da get-gedə qazılan quyuların sayı və dərinliyi xeyli artır. 
downloaded from KitabYurdu.org

50 
 
1872-ci  ildə  neft  sənayesinin  inkişafında  çox  ciddi  maneə  olan 
mövcud iltizam sistemi ləğv edilir və dövlət xəzinəsi mədənləri uzun müddətə 
icarəyə verməyə başlayır. İcarə pulunu əvvəldən alır. İcarəçilər birinci növbədə 
mayasını çıxarmağa və mümkün qədər artıq qazanmağa səy edirlər. 
Beləliklə,  nöyütlü  ərazi  keçir  şəxsi  əllərə,  neft  hasilatı  da  ildən-ilə 
sürətlə artır. Bakı neft sənayesi kapitalizm inkişafı yoluna qədəm qoyur. 
1872-ci ildə Bakı 1,5 milyon pud neft verdiyi halda, 1900-cü ildə 661 
milyon  pud  neft  verir,  bu  da  ölkədə  çıxarılan  neftin  95  faizi,  bütün  dünyada 
hasil olunan neftin yarısından çox idi. 
Ağ  neft  emalı  1873-cü  ildə  15.000  ton  idisə,  1901-ci  ildə  bu  rəqəm 
2.500.000 tona çatdı. 
Bakıda  yaranmış  neft  şirkətlərinin  sayı  aydan-aya  artır,  perspektivli, 
ümid verən torpaqların əsas hissəsi icarəçilərin əlinə keçirdi. 
Yadelli  kapitalistlər  sərvət  dalınca  Bakıya  axışırdılar.  Nobel 
qardaşlarının 1879-cu ildə yaratdıqları şirkət neft quyuları qazmaq və istismar 
etməklə bərabər, axtarış-kəşfiyyat, neft emalı, ticarəti, elmi-tədqiqat işləri ilə də 
məşğul olurdu. 
1883-cü  ildə  Rotşildin  nümayəndəsi  Parisdən  Bakıya  gəlib  «Xəzər-
Qara  dəniz»  səhmdarlar  şirkətini  yaradır,  tez  bir  zamanda  rus  neft  sənayeçisi 
Peşkovskinin  mədən,  zavod  və  digər  müəssisələrini  ələ  keçirir.  «Xəzər-Qara 
dəniz»  şirkətinin  planı  çox  geniş  idi:  neft  məmulatı  almaq,  emal  və  ixrac 
etmək;  əgər  Nobel  xırda  neft  sahibkarlarını  neft  kəmərlərilə  sarımışdısa, 
fransızlaşmış yəhudi sərmayədarı Rotşild neft emal edən zavod sahiblərinə pul 
tələləri  qurub,  iki  milyon  manat  avans  verməklə  bir  neçə  il  əl-qollarını  elə 
bağlamışdı  ki,  heç  kəsə  mal  sata  bilmirdilər.  Rotşild  eyni  zamanda    «Mazut» 
ticarət  komissiyası yaratmışdı.  Ona borclu olan zavod sahibləri ağ nefti yalnız 
«Mazut»a təhvil verməli idilər. Bir çoxları  bu komissiyanın  «fəaliyyətindən»  
iflas olmuşdu. 
Rotşildin  birinci  müvəkkili  Debur  özünə  o  zaman  asudə  guşə 
hesabedilən,  dənizə  yaxın,  Bağ  küçəsində  xüsusi,  təmtəraqlı  imarət  (R. 
Mustafayev  adına  İncəsənət  muzeyi),  idarə  üçün  isə  şəhərin  mərkəzində 
Persidski  (Poluxin)  küçəsində  yaraşıqlı  bina  tikdirmişdi.  Debur  Bakıdan 
gedəndə Sadovı küçədəki imarətini  «Kavkazskoe tovarişestvo» şirkətinə satdı. 
Deburun vəzifəsinə Feqel Arnold Mixayloviç adlı bir adam təyin edilir;  onun  
kiçik qardaşı    Rotşildin   Peterburqdakı müvəkkili idi. 
1890-cı  ildə  ingilis  Seyms  Vişau  Bibiheybətdə  neft  mədənləri  və 
Qaraşəhərdə  «Şibayev  şirkətinin»  zavodlarını  alır.  Belçika,  Almaniya  və 
Amerika  Birləşmiş  Ştatlarının  nümayəndələri  də  Bakıda  şirkətlər,  maliyyə-
kredit-ticarət müəssisələri yaradırlar. 
Sənaye, ticarət, nəqliyyat, gəmiçilik idarələri xeyli çoxalır. 
downloaded from KitabYurdu.org

51 
 
Həsənbəy Zərdabi «Əkinçi» qəzetinin 1877-ci il 1 yanvar nömrəsində 
çəlləklə neft daşıyanlar barədə yazırdı: «Balaxanıdan zavodlara arabaçılar, 7-8 
verst yoldur, pudu bir şahıdan  - beş köpükdən neft daşıyıb bol pul qazanırlar. 
Deyirlər  keçən  il  arabaçılar  zavod  sahiblərindən  yarım  milyon  manat  kirayə 
alıblar. İndi iki kompaniya düzəldiblər, birisi neft mədənlərdən zavodlara dəmir 
novalçalarla  axıtmaq  istəyir,  o  birisi  dəmir  yol  çəkmək  istəyir.  Yerüstü 
novalçalarda  neft  axıtmaq  istəyən  kompaniyaya  dövlət  izn  verib  və  bu  bahar 
onu  başlayacaqlar.  Yüz  min  manata  qədər  xərc  olacaq.  Dəmir  yolu  çəkmək 
üçün yüz min manat cəm edilib, yüz min manat da lazımdır, 
Neft  cövhəri  (ağ  neft)  satanlar  keçən  il  ziyada  nəf  ediblər.  Əvvəllər 
cövhərin  pudu  Moskva  və  başqa  şəhərlərdə  manat  yarım,  iki  manata  satılırdı. 
Ötən  il  3-4  manata  satılıb.  Amerikadan  bu  il  cövhər  gətirilmədiyindən  Bakı 
neftinin pudu qalxıb 6 manat 50 qəpiyə». 
«Əkinçi»  başqa  bir  nömrəsində  yazırdı:  «Neçə  il  bundan  əqdəm 
Badkubənin nefti Mirzəyevin icarəsində idi. Elə ki, bu icarə bərhəm oldu, neft 
quyularını bir neçə hissə edib, tək-tək icarəyə verib, hər bir xahiş edənə ixtiyar 
veriblər  ki,  təzədən  quyu  qazsın.  O  zaman  Balaxanı  və  Sabunçu  kəndlərinin 
yerləri çox bahalandı. Elə ki, quyular çoxaldı və onların bəzisindən neft fəvvarə 
vurub bulaq kimi axdı, neft qiymətdən düşdü. Keçmişdə xalvarı, yəni 20 pudu 
9  manata  satılan  neft  bir  manata.  Hətta  3  abbasıya  satıldı.  Bir  tərəfdən  neftin 
belə  artmağı,  bir  tərəfdən  xəzinənin  neftdən  aldığı  aksız  xərci  və  bir  tərəfdən 
Amerikanın neft cövhərinin Rusiyada ucuz satılması, neft cövhəri çəkmək üçün 
zavod  saxlayanların  işini  pərişan  elədi.  Axırdə  neft  sahiblərinin  dad-fəryadı 
yerinə  yetişdiyinə,  keçən  il  hökm  olundu  ki,  Amerika  cövhərindən  50  qəpik 
artıq  tamojna  xərci  alsınlar.  Ona  binaən  zavodçuları  keçən  il  Rusiyaya  neft 
cövhəri  gətirmədiyinə,  Rusiyada  Badkubənin  neft  cövhəri  3-4  manata,  hətta  4 
manat yarıma satıldı. Halbuki, irəli manat yarıma güclə satılırdı. Bu səbəbə neft 
sahiblərinin  işi   yenə  yaxşı oldu,  neft  yerlərinin  qiyməti artdı. 
Elə  ki,  bu  ildən  tamojna  xərci  qızıl  pulla  alınır  və  məlum  olub  ki, 
gələn  ildən  neftdən  aksız  xərci  alınmayacaq.  Neft  yerlərinin  qiyməti    həddən 
çıxıb. Məsələn, bir şəxs keçən il 5 desyatin yeri 2 min 5 yüz manata almışdı. 2 
ay  bundan  əqdəm  ol  şəxs  zikr  olan  yeri  8  adama,  8  min  manata  satıb.  İndi 
deyirlər ki, o 8 adamın birisi öz hissəsini, yəni səkkizdən birini 18 min manata 
satıb  və  yenə  deyirlər  ki,  bir  kəs  bir  desyatinin  dörddən  bir  hissəsini  belə 
icarəyə verib: icarəçi yer sahibinə 2 min manat verib ki, o yeri 12 il ona versin, 
bəşərti  ki,  bu  ilin  müddətində  o  yerdən  nə  qədər  neft  çıxsa  onun  nisfi  yeri 
alanın  olsun  və  12  ildən  sonra  o  yer,  orada  olan  avadanlıqlar  yer  sahibinə 
qalsın. 
Xülasə,  yer  alan,  yer  satan  həddən  çıxıb.  Küçə  və  bazarlarda  məhz 
neft və cövhər sözü  danışılır. Natariusxanalarda neft  yeri aldı-satdı kağızlarını 
yazmağa  növbət  çatmır.  Badkubədə  sakin  olanlar  keşişdən  tutmuş  qulluq 
downloaded from KitabYurdu.org

52 
 
əhlinin ədna bəsərinəcən, tacirdən tutmuş ədna papaqçıya və şam tökənəcən öz 
işlərini tullayıb, bir neçə adam şirakət edib, Molla Nəsrəddin torba götürüb Sarı 
qayaya  bostan  oğurluğuna  gedən  kimi,  olan-olmazlarını  yığıb  Sabunçu 
bəylərinin  yanına  yer  almağa  və  Qaraşəhərdə  (şəhərdən  kənar  zavodlar  olan 
yerdir) zavod tikdirməyə gedir ki, bir ya iki ilə sahibi milyon olsun». 
Bakı mədənlərində gözlənilmədən  elə fontanlar olurdu ki, gündə min 
tonlarla neft çıxırdı, heç yerdə və heç kəsin tanımadığı adi bir adam birdən-birə 
dönüb  olurdu  milyonlar  sahibi.  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev,  Musa  Nağıyev, 
Şəmsi    Əsədullayev,    Murtuz  Muxtarov,  Səlimov,  Seyid  Mirbabayev, 
Mantaşov,  Mirzəyev,  Şibayev.  Leonozov  və  başqaları  belə  varlananlardan 
idilər. Elə ki, fontan vururdu, qonşuluqdakı torpağın qiyməti birə min artırdı. 
Güclü  fontandan  neft  nəhr  kimi  axıb  yaxınlıqdakı  kənd  və  qəsəbə 
evlərini,  tövlələri  basır,  uçurdur,  qonşu  mədənlərdəki  emalatxanalar,  buruqlar 
qalırdı  neft  selinin  altında;  binalar,  idarələr  dağılırdı.  Fəlakətə  düşən  adamlar 
tez-tələsik  başqa  yerə  köçürdülər.  Sonra  da  fontan  sahibini  məhkəməyə  verib 
çəkdikləri zərərin əvəzini tələb edirdilər. Ölən və yaralananlar üçün qan bahası, 
şikəstləri  sağaltmağa  müavinət  istəyirdilər.  Belə  vaxtlarda  neftin  qiyməti 
bazarda  çox  aşağı  düşürdü.  Fontan  sahibi  və  xırda  mədənçilər  iflas  olurdular. 
sahibkar bəzən dözə bilməyib özünü asır, intihar edirdi. 
Neftin  bütün  üstünlüklərini  və  gələcəkdəki  əhəmiyyətini  yaxşı  bilən 
imperialist  dövlətlərin  rəhbərləri  bu  misilsiz  yanacağa  yiyələnmək  üçün 
planetin  bütün  guşələrində  olan  neft  yataqlarını  ələ  keçirməyə  can  atırdılar. 
Amerikalı  Son  Rokfellerin  «Standart  oyl»,  İngiltərədən  Henri  Deterdinqin 
rəhbərliyi altındakı «Royal Döyçe Şell»; fransızlardan yəhudi Rotşildin «Xəzər 
-Qara dəniz» və «Mazut», isveçli «Nobel qardaşları»nın sindikatları Bakıya can 
atırdılar. 
Əcnəbi  kapitalistlər  neft  sərvətinin  gələcəyini,  geoloji  əsaslar  üzrə 
öyrənərək  neft  çıxarma  qaydalarını  pis  bilən  bakılılardan  torpaqlarını  «baha» 
qiymətə  alırdılar.  Bununla  da  Abşeron  yarımadasının  tükənməz  sərvətinə 
yiyələnirdilər. 
Xarici  kapitalistlər  müsəlmanların  min  illərlə  ata-baba  yurdu  olan 
neftli  torpaqlarını  əllərindən  almaq  məqsədilə  o  yerləri  də  hərraca  qoymaq 
barədə  qərar  çıxartdırırdılar.  Əhməd  bəy  Ağayev  Peterburqa,  sonra  da  Tiflisə 
camaat tərəfindən nümayəndə gedib Bakı müsəlmanlarının ata-baba yurdu olan 
neft-mədən yerlərini əllərində saxlamağa nail olur. 
Təzə  kəşf  edilmiş  zəngin  neft  yataqlarındakı  torpaqları  müzaidəyə 
qoyub hasil olacaq gəliri xəzinəyə vermək əvəzinə tez-tez çarın fərmanı ilə, bu 
və  ya  digər  yüksək  rütbəli  məmurlara,  taxt-taca  yaxın  qraf,  knyaz  və  sair 
adamlara  bağışlanırdı,  onlar  da  bu  torpaqları  pullu  neftxudalara,  şirkətlərə  ya 
satır, ya da şərikli istismar etdirirdilər. Suraxanıdakı neftli torpağın çoxusu belə 
talan edilmişdi. 
downloaded from KitabYurdu.org

53 
 
Balaxanı,  Sabunçu,  Ramana,  Bibiheybət,  Binəqədi  kəndlərində  yer 
üstündə böyük davalar düşürdü; bir-birini məhkəməyə verirdilər. Çar hökuməti 
belə  hadisələri  bəhanə  eləyir,  çox  yeri  dövlətin  ixtiyarına  verir,  ya  hərracda 
satdırır,  ya  da  çara  yaxın  adamların  adına  keçirtdirirdi.  Bunun  nəticəsində 
Qəfqaz  canişini  qraf  Voronsov-Daşkov  Balaxanı  kəndinin  ortasında  zəngin 
mədən sahibi olmuşdu. 
1905-ci  ildə  baş  vermiş  hadisələrlə  əlaqədar,  Qafqaz  canişini  Bakıya 
gəlir. Güman edirlər ki, yerlərdə vəziyyəti öyrənəcək, xeyirxah bir iş  görəcək. 
Lakin belə olmur, o, nə fəhlələrin ağır vəziyyətinə, nə onların iş şəraitinə, nə də 
şikayətçilərə  əhəmiyyət  verir,  birbaşa  Balaxanıya,  öz  şəxsi  mədəninə  gedir, 
vəziyyəti, nə qədər ziyan çəkdiyini öyrənib qayıdır, Tiflisə yola düşür. 
Bakıda  iki  cür  neft  sənayeçisi  vardı:  biri  mədən  və  zavod  yiyələri  - 
«neftxudalar»,  digəri  isə  «dirəkçilər».  Birincilər  hər  yerdə  məşhur  idilər. 
«Dirəkçilər»  isə  neftli  güman  edilən  torpaqları  zəbt  edir,  alır,  yə  da  icarəyə 
götürüb ortasına dirək basdırır, üstünə adını və həmin yerə nə vaxt yiyələndiyi 
tarixi yazırdı. «Dirəkçilər» çox zirək, işgüzar adamlar idi. 
Onlar      axtarış-kəşfiyyat    aparmırdılar,      quyu      qazdırmırdılar.  
Ortasında   dirək basdırılan   yerin sahəsi  kvadrat  şəklində  olardı.  «Dirəkçilər» 
birdən  əlli-altmış,  bəzən  daha  çox  torpaq  sahəsi  zəbt  etməyə  nail  olurdular. 
Ortasında dirək basdırılmış sahələrdən tək bircəsində neft əldə ediləndə, fontan 
vuranda,  ətrafdakı  torpaqların  qiyməti  birə  yüz  artardı.  «Dirəkçilər»  qərbi   
Abşeronda,  Qobustan  otlaqlarında,  Kür  ovalığında,  Xəzəryanı  düzənlikdə, 
Siyəzəndə,  Şamaxıda,  Gəncə    quberniyasında  -    Naftalanda          çoxlu  torpaq 
tutub, dirək basdırmışdılar. Mərkəzi və Şərqi Abşeronda dirəkçilərin işi o qədər 
də yaxşı getmirdi. Çünki  neftxudalar  yerlərə çoxdan  yiyələnmişdilər. 
Camaat  arasında  bir  də  belə  bir  inam  vardı  ki,  neft  olan  yerlərdə  ot, 
ağac,  kol-kos  bitməz.  Buna  görə  dirəkçilər,  adətən,  şoranlıq,  gölməçə,  daşlıq, 
qayalıq  yerləri  tuturdular.  Amma  təbiəti  gözəl  olan  Şimali  Qafqazda, 
Maykopda  zəngin  neft-qaz  yataqları  kəşf  ediləndən  sonra  bu  cür  mülahizələr 
yoxa çıxdı. 
Neftli torpaqlar üstündə tez-tez dava düşür, adam öldürülürdü. 
Məhkəmələrdə  yalançı  şahidlər  olurdu.  hakim  iddiaçıları,  üstündə 
dava  düşmüş  əraziyə  aparır,  adamları  dindirirdi.  Molla  əlindəki  Qurana 
şahidlərə  əl  basdırıb  and  içdirirdi.  Yalançı  şahid  Qurana  əl  basıb  belə  qəsəm 
edirdi:  «And  olsun  bu  Qurana,  ayaqlarımın  altında  olan  torpaq  iddiaçının  ata-
baba  torpağıdır».  Doğrudan  də  ayağının  altındakı,  əvvəlcədən  ayaqqabının 
içinə tökdüyü torpaq iddiaçının ata-baba mülkündən götürülmüş torpaq olardı. 
Üstündə dava açdığı torpağın, yerin isə iddiaçıya heç bir dəxli yox idi. 
Kasıb  adam  yerini  satanda  müştəriyə  deyirdi  ki,  xozeyin,  əgər  məni 
salacağın  mədəndə  gözətçi  götürəcəksənsə  sövdamız  baş  tutacaq.  Sahibkar 
razılaşırdı,  amma  bir  neçə  əydan  sonra  üstünə  şər  atıb  onu  mədəndən 
downloaded from KitabYurdu.org

54 
 
uzaqlaşdırırdı.  Gözətçilər  gecələr oğurluq neft alış-verişi edənlərin arabalarını 
anbardan  doldurub,  pulunu  alaraq  yola  salırdılar,  ya  da  lülələrin  krantını  açıb, 
nefti qonşunun anbarına axıdar, haqqını alardı. 
Sərmayəsi  az,  fəhləsi  az  olan  adam  quyunu  qazdırıb  neft  təbəqəsinə 
çatdıra  bilmir,  yeri  satmağa vadar olurdu. Bəzən də  gecə  vaxtı  neft daşıtdırıb 
quyuya  doldurur  və  sabahı  gün  xəbər  yayırdı  ki,  neftə  çatıb,  bu  yolla  «baha» 
qiymətə satırdı. Neft maqnatları bu gələkləri çox yaxşı başa düşürdülər, onu da 
əvvəldən  çox  yaxşı  bilirdilər  ki,  neft  daha  dərində  yatır,  özü  də  tükənməzdir; 
torpaq yiyəsinə guya mərhəmət göstərir, tula payı verib mülkə sahib olurdular. 
Sahibkarlar  qonşuluqdakı  qazma  ustalarını  pulla  alıb  sahə  barədə 
məlumat toplayırdılar, ya da quyuda qəza törətdirirdilər ki, özləri daha tez neft 
layına çatsınlar. 
Xırda mədənlərin sahibləri quyuları istismar edir, neft çıxardır, amma 
quyu  qazdırmağa  qüvvələri  çatmırdı,  lazımi  avadanlıq,  dəzgah,  usta,  fəhlə 
saxlamağa  imkanları  olmadığından  quyunu  podratçılara  qazdırırdılar.  Tez-tez 
podratçılar qonşuluqdakı Dövlətli neftxudadan pul alıb, qazmanı uzadır, ya də 
su  təbəqəsini  bağlamır,  əngələ  salıb  işi  yubandırırdılar...  Və  xırda  mədənçini 
qorxudurdular  ki,  neft  verən  quyuları  da  su  basa  bilər...  O  da,  əvvəl  inad 
göstərib  deyirdi:  «bu  nağılı  gedin,  körpələrə  danışın.  Mədənimi  satan 
deyiləm...». 
Axırda təntidirdilər... 
Mədənlərdə neft təbəqələrini su basması dəhşətli fəlakətdi; su mədəni 
döndərirdi  gölə,  «dəryaçaya»,  sahibkar  təşvişə  düşüb  zara  gəlir,  sahəni  dəyər-
dəyməzinə  satırdı...  Neftxuda  bu  sahəni,  qonşu  mədəni  adətən  başqa  adamın 
adına alır, sonra keçirirdi öz adına və qatırdı mədəninə... 
Varisləri  dilə  tutub,  tez-tez  saxta  vəsiyyətnamələr  düzəltdirir,  işi  elə 
dolaşıq salırdılar ki, torpaq yiyələri tələsib yeri tez satmağa vadar olurdular. 
Şəhərdə  çoxlu  notarius  kontoru  vardı.  Onlar  neft  işində  vasitəçi  rolu 
oynayırdılar. 
Balaxanıda sahibkar Mirzəyevin qonşuluqda aldığı mədənində qazdığı 
dayaz  bir  quyu  elə  fontan  vurmuşdu  ki,  üç  gün  ərzində  yer-yurd  neft  kölünə 
dönmüşdü. 
Fontan  vuranda  qaz  ağır  alətləri,  hər  biri  yüz,  yüz  əlli  kiloqram 
ağırlığında daşları kənara tullayırdı. Ramanada, Sabunçuda dərələrdən neft çay 
kimi  axır,  qurşaqdan  yuxarı  qalxır,  adamlar  bu  taydan  o  taya  keçə  bilmirdi. 
Göydən neft yağırdı. Anbarları çox da böyük olmayanda aşıb-daşır, çənlər tez 
dolur,  neft  başlayırdı  axmağa.  Fəhlələr  torpaqdan  nə  qədər  sədlər  düzəldir, 
daşdan  və  palçıqdan  bəndlər  çəkirdilərsə  yenə  öhdəsindən  gələ  bilmirdilər. 
Belə  vaxtlarda  fontanları  bağlamaq,  neft  selinin  qabağını  kəsmək  bəzən  üç-
dörd həftə çəkirdi. 
downloaded from KitabYurdu.org

55 
 
Bu cür vəhşicəsinə istismardan geoloqlar çox narahat olurdular, çünki 
neft  təbəqəsi  hədər  yerə  gücünü,  sərvətini  itirib,  zay  olur,  çıxan  neftin  çoxu 
torpağa hopur, dörddə üçü təbəqədə qalıb «ölürdü». 
Kim idi  geoloqlara qulaq  asan,  sözlərinə    fikir verən. 
Sahibkarlar  isə  sevinir,  onlarca  faytonda,  qazalaqda,  şəhərdən,  qonşu 
kəndlərdən  adamlar  tamaşaya  gəlir,  təzə  milyonçunu  müjdələyir,  pul  təklif 
edirdilər.  Halbuki,  həmin  şəxsə  bir  gün  əvvəl  etibar  edib  bir  manat  da 
vermirdilər.  Suraxanıda,  Ramanada,  Bibiheybətdəki  güclü  fontanların 
gurultusundan  ətraf  kəndlərdə  yatmaq  olmurdu;  qaz  aləmi  bürüyürdü.  Fontan 
bəzən  üç-dörd  həftə  davam  eləyirdi.  Belə  vaxtlarda  qonşu  mədənlərdə  neft 
verən  bütün  quyuları,  ocaqxanaları  bağlayırdılar,  qazmanı  saxlayır, 
emalatxanalarda  işi  dayandırırdılar  ki,  yanğın  düşməsin.  Sonra  da  fontan 
sahibindən  ya  xoşluqla,  çox  vaxt  isə  məhkəmə  gücünə  itki  pulu,  ziyan  xərci 
alırdılar. 
Milyardlarla   kubmetr   qaz   havaya  uçub   zay olurdu. Məşhur rus 
kimyagəri D. İ. Mendeleyev  1885-ci ildə Bakıda olanda  havaya sovrulan qazı 
gələcəyin yanacağı adlandırır. 
Keçmiş  fontanlardan  söhbət  düşəndə  qocaman  mühəndis  Şulqin 
Serkey  Vasilyeviç  qəlyanını  tüstülədib,  nəql  edirdi  ki,  «yatmışdım,  böyrümə 
vurulan bərk dürtmədən ayıldım, kim isə qulağımın lap dibində qışqırdı: «Dur, 
quyu  fontan  vurur...»  Tələsik  geyindim.  Bayırdan  şiddətli  uğultu  eşidilirdi. 
Binanın divarları titrəyir, dam cırıldayırdı. Bayırda yer-yerdən: «Fontan vuran 
quyu kimindir?» soruşurdular, lakin cavab verən yox idi. Otaqdan çıxdım. 
Səhər  idi.  Göy  üzü  ayazdı,  üfüq  qızarırdı.  Kazarmalardan  çıxanlar 
dayanır, elə bil yerə mıxlanırdılar. 
Neft sütunu göylərə baş qaldırırdı.     Vışkanın yarısı yox idi,  neft seli  
qabağına  çıxan    tir,  dirək,  taxta,  maşın,  truba,  dəmir  parçalarını  süpürləyib 
aparırdı.  Quyudan  tullanan  daş  parçaları  uzaqlara  səpələnirdi.  Heç  nə  eşitmək 
olmurdu.  Dəhşətli  uğultu  yəqin  ki,  ətraf      kəndlərin  sakinlərini  də  oyatmışdı. 
Göydən  neft  yağırdı,  adamların  üst-başı  neftdən  islanır,  üz-gözləri  qapqara 
qaralırdı. Xəzri  güclənirdi. Neft sütunu gah azalır, gah da hündürlərə qalxırdı. 
Sütun  azalanda  adamlar  qabağa  keçməyə  can  atırdılar  və  istəyirdilər  ki, 
əvvəldən  hazırlanmış     çuqun təbəqəsini quyunun ağzına  qoysunlar, halbuki, 
belə  çuqun  lövhələrlə  xırda  əl    quyularının  ağzını  bağlayırdılar.  Haraya  əl 
vurulurdu, yapışqan təki yapışırdı. Neft adamların topuğuna qalxırdı. 
Neftxuda hələ uzaqdan neft sütununun hündürlüyünü görəndə dəhşətə 
gəlmişdi.  Neft  seli  baş  götürüb  ətrafa  axırdı.  Yaxınlıqda  yaşayan  adamların 
çoxusu bayırda idilər. 
Fontan anbaan güclənir, neft seli zirzəmiləri, daxmaları, evlərin birinci 
mərtəbələrini  basırdı,  ətraf  neft  gölünə  dönür,  adamların  apara  bilmədikləri 
downloaded from KitabYurdu.org

56 
 
palaz,  həsir,  cır-cındır,  yorğan-döşək  neft  gölündə  üzürdü.  Kişilər  şalvarlarını 
çırmalayıb, dallarında şələ, ayaqyalın neft içində qaçırdılar. 
Əhlikeflər  əhvalatı  kazinoda  eşidib  fayton  və  qazalaqlarda  fontana 
tamaşa eləməyə gəlirdilər. 
Qara dam və daxmaların çoxunu neft seli basıb zay etmişdi. 
Quyu birinci həftədə gündə 20 min tondan çox neft püskürmüşdü. 
Ziyan  çəkmiş  yüzlərlə  adam  məhkəməyə  müraciət  edib  neftxudadan 
zərər pulu iddia edirdilər. Əgər məhkəmə onların tələb etdikləri məbləğin onda 
birini  ödəməyi  qərara  alıb,  hökm  çıxarsaydı,  sahibkar  müflis  olardı. 
Neftxudanın  tutduğu  üç  vəkil  yuxularına  haram  qatıb  əldən-ayaqdan 
düşmüşdülər, iddiaçılardan əşyayi-dəlil və rəsmi sənəd tələb edirdilər. 
İş  axırda  gedib  mahal  məhkəməsinə  çıxdı,  məsələ  daha  da  qarışıq 
düşdü.  Camaata  dəyən  zərər  o  qədər  böyük  idi  ki,  heç  kəs  var-yoxu  əlindən 
çıxıb  quru  yurdda  qalmış,  dilənçi  gününə  düşmüş  fəqir-füqəranın  haqqını 
tapdalamağa  sürət edə  bilmirdi; lakin divan-dərə  xəsarət  məbləğini azaltmağa 
cəhd edirdi, zərərdidələr də  öz  növbəsində  iddianın  məbləğini  artırırdılar. 
Neftxuda  mühasirəyə  düşmüş  ayı  kimi  vurnuxurdu,  sudan  quru 
çıxmağa  cəhd  edirdi...  Mədən  çox  zəngin  idi,  amma  kimə  əl  açırdı,  heç  kəs 
borc vermirdi... 
Bir  səhər  süpürgəçi  kontora  gələndə  sahibkarın  özünü  tavandan 
asdığını gördü. 
Bu  fontan  nəticəsində  neftin  qiyməti  birə  dörd  azalmışdısa,  pudu  50 
qəpikdən  12  qəpiyə  düşmüşdüsə  də,  müştəri  tapılmırdı.  Xırda  mədənçilərin 
çoxu  müflis  olmuşdu.  Nəhəng  firmalar  qəsdən  nöyüt  çıxarmır,  xırda 
sahibkarların mədənlərinə yiyələnmək istəyirlər. 
Fontan  sahibi    özünü  asandan  sonra  zərər  çəkmiş  camaat  başını  
itirmişdi,  ölünü,  cənazəni  mühakimə etmək mümkün deyildi... 
Nobel  qardaşları  zərər  çəkənlərdən,  özü  də  həqiqi  zərərin,  onda  bir 
hissəsini  ödəmək şərtilə mədəni almağa razı oldular. 
O zaman ən ağır, ən çətin, ən qorxulu iş quyu qazmaq, neft çıxarmaq, 
bir də neft təmizləmək idi. Ölüm, həmişə bu peşə sahiblərinin başları  üstündə 
hərlənirdi.  Qabaqlar  dayaz  quyuları  külüng  və  bel  ilə  qazırdılar;  quyuların 
dərinliyi  az  idi,  zaman  keçdikcə  artdı,  əlli,  altmış,  daha  çox...  Zəhərli  qaz, 
yeraltı  sular,  palçıq  qazmaçıları  bərk  incidir,  adamları  əldən,  taqətdən  salırdı. 
Dərinə  getdikcə  hava  azalır,  zəhərli  qaz  artır,  iş  ağırlaşır,  yeraltı  su  təbəqələri 
açılır, su basqını başlayır, quyu divarları uçub tökülür, tez-tez bədbəxt hadisələr 
baş  verirdi.  Qəfildən  fontan  vuranda  qazmaçının  heç  cəsədi  də  tapılmırdı. 
Sevimli yazıçımız Abdulla Şaiq «Məktub yetişmədi» hekayəsində qazmaçıların 
acınacaqlı,  başdan-başa  əziyyət,  məşəqqətli  həyatını,  facianə  ölümünü  mahir, 
realist qələmlə təsvir etmişdir. 
downloaded from KitabYurdu.org

57 
 
400-600 metr dərinlikdəki neft təbəqəsini texniki üsulla iki ilə, üç ilə 
qazıb başa çatdırırdılar. Qəza baş verdikdə, iş günü podratçıya çox baha tamam 
olurdu,  quyuya  düşmüş  baltanı,  ilişib  qalmış  avadanlığı  çıxarmaq  o  qədər  də 
asan deyildi; aylarla əlləşirdilər; başqa dəstədən dəvət edilən təcrübəli ustaların 
belə, çox vaxt əllərindən heç nə gəlmirdi; hər şey yerin altında, dərin quyuda - 
göz  görmür,  əl  çatmır;  bütün  cəhdlər  hədər  gedirdi.  Belə  günlərdə  usta  və 
fəhlələrə podratçı maaşın ancaq yarısını ödəyirdi. Avadanlıq və cihazlar ibtidai 
idi,  Ustaların  müşahidə  qabiliyyəti  və  sənətkarlığı,  duyğuları  yeganə  həlledici 
vasitə  idi.  Təcrübəli  qazmaçının  qulaqları  alətin  səsindən,  tərpənməsindən 
süxurlar, təbəqələr barədə nəticə çıxarırdı. 
Podratçılar  texnikanı,  yeniliyi  sevmirdilər.  Onların  fikrincə  ölçü 
cihazları  boş  şeydir,  yer  haqqındakı  geologiya  elmi  nağıldır,  guya  hər  şey 
ustadan  asılıdır;  vərdiş,  sayıqlıq  lazımdır.  Xurafata  da  inam  çox  idi:  düşənbə 
günü yeni əməliyyata başlamırdılar, usta və fəhlələrin ayağı düşüb-düşməməyi, 
xoş,  ya  da  bəd  qədəm  olmasına  yaman  fikir  verirdilər.  Tək  səbr  gətirəni 
döyürdülər... 
Neft  çıxardanların  -  dartayçıların  işi  qazmaçılarınkından  heç  də  asan 
deyildi.  On  iki  saat  ərzində  bir  saniyə  belə  dincəlmir,  ağır  jelonkanı  qaldırıb 
nefti  boşaldır,  təzədən  quyuya  sallayırdı.  Səs-küydən  qulaq  kar  olur,  beyin 
kütləşirdi.  Dartayçı  jelonkanın  üst  şkvaldan  çıxmasına  yol  verməməli  idi,  əks 
təqdirdə quyu iki-üç saat dayanırdı. Gecə növbəsində dartayçıların işi daha ağır 
olurdu.  Bir  balaca  ehtiyatsızlıq  eləcə,  fikrə  getsə,  mürgüləsə  qəza  baş  verərdi. 
Fikir və qorxudan dartayçılar tez qocalır, kar olur, əldən düşürdülər. 
-  Hər  iki  sənət  sahibi  çox  vaxt  qoldan,  qabırğadan,  beldən,  qıçdan 
şikəst  olurdu.  Dartayçıların  və  qazmaçıların  çoxu  iranlılar  idi.  Bu  peşə  güc, 
dözüm və səbr tələb edirdi. Ehtiyac isə insanı ən çətin işlərə vadar edir. İranlı 
fəhlələr  ağzını  açan  kimi  «həmşəri»  deyib  elə  kötəkləyirdilər  ki,  bir  də  sürət 
edib  dinə  bilmirdilər.  Boğaza  yığılıb  rəhm  və  haqqını  tələb  edəndə,  başını 
qaldıranda quyuya atırdılar. Balaxanıda dörd nəfər fəhlə əl ilə qazılan ayrı-ayrı 
quyuda uçan torpağın altında qalıb həlak olmuşdu. Pristava 100, okolodoçniyə 
50  manat,  konsul  katibinə  25  manat  xərclik  verib,  cinayəti  ört-basdır 
eləmişdilər. Belə hadisələr tez-tez baş verirdi. 
Mədənlərin  mənzərəsi  acınacaqlı  idi.  Dərə-təpə,  torpaq  küçələr 
üfunətli, çalalar peyinlə, mazutla dolmuşdu, göydən his yağırdı. Yağışda palçıq 
dizə  qalxır,  qışda  şaxta  olur,  yayda  od  yağır,  içməli  su  yox...  Xəzri  qopanda 
tozdan  göz-gözü  görmür,  şəhər  və  mədən  əhalisinin  çoxu  xəstələnirdi.  Xırda, 
rütubətli  zirzəmilər,  daxmalar,  birmərtəbəli  kazarmalar,  qara  damlar...  Bu  acı 
həyatı,  cəhənnəm  mühitini,  ağır  fəhlə  məişətinin  mənzərəsini  ilk  dəfə  Hüseyn 
Cavid «Bakı» şerində böyük ustalıqla, eyni zamanda ürək  ağrısı ilə, həzin bir 
kədərlə təsvir etmiş və ümidini gələcəyə bağlamışdı. 
downloaded from KitabYurdu.org

58 
 
Böyük humanist şair axırda bütün ümidini gələcəyə bağlayır ki, fəhlə, 
füqəra yalnız gələcəkdə nicat tapıb, ağ günə çıxacaq. 
Neft 
emal 
edən 
zavodlardakı  fəhlələrin  işi  qazmaçı  və 
dartayçılarınkından  heç  də  asan  deyildi.  Tez-tez  yanğınlar  baş  verir,  çənlər 
partlayır, fəhlələr şikəst olur, ölürdülər... 
Mədən və zavodlarda tez-tez baş verən yanğınlar çoxlu tələfata səbəb 
olurdu. Neftə bulanmış ağac vışkalar, buruq ətrafındakı anbarlar və gölməçələr, 
Üfunətli  çalalar  ətrafda  cəhənnəm  mənzərəsi  əmələ  gətirirdi.  Yanğınlar  uzun 
sürürdü.  Çünki  qarşısını  almaq  üçün  əməlli  vasitə  yox  idi.  Xəzri  taxta 
parçalarını  ətrafa  səpələyirdi,  yanğın  düşür,  alov  buruqlara  keçir  və  hər  tərəfə 
yayılırdı. 1903-cü ildə Sabunçuda, cənub mədənində baş vermiş yanğından 130 
buruq yanıb külə dönür. Belə vaxtlarda mədənlər qatı tüstü arxasında görünməz 
olurdu. 
Bibiheybətdə 1903-cü ildə güclü fontan vuran bir buruqda yanğın baş 
verir  və  bir  neçə  həftə  uzanır.  Bunun  da  səbəbi  qonşu  buruqlardan  birində 
jelonkanın düşüb  yanması olur. Alov  ətrafdakı buruq  və anbarlara yayılır, od-
alov  sel  təki  axıb,  qabağına  çıxan  hər  şeyi  alışdırıb  külə  döndərir.  Bu  yanğın 
nəticəsində onlarca buruq, bir neçə kontor binası yanır. Sentyabrın doqquzunda 
başlayan yanğını oktyabrın 10-da zorla söndürə bilirlər. 
O  vaxtlar  «Neftyanoe  delo»  jurnalında  yazmışdılar  ki,  1900-1910-cu 
on  il  ərzində  Bakı  mədənlərində  314  yanğın  baş  verib.  1503  buruq  və  çoxlu 
bina yanıbdır. Orta hesabla ildə 31, ayda 3 yanğın baş verib... 
Bibiheybətdə başqa bir yanğın o qədər güclü imiş ki, alovun şəfəqləri 
90 kilometr uzaqlıqda yerləşək Mərəzə kəndindən görünürmüş. Deyilənə görə, 
Şaban adında bir usta  külli miqdarda pulla işi podrate  götürür, tonlarla zəncir 
alır,  əlaltıları ilə  furqonlara  yükləyib,  yanğın olan buruğa  daşıtdırır; zəncirləri 
tədricən quyuya doldurur və yavaş-yavaş od-alovu söndürür. 
Neft təmizləyən və emal edən  zavodlar,    kükürd turşusu, mis əridən, 
çuqun  istehsal  edən  və  digər  (yüzdən  çox)  zavodlar  Qaraşəhər  və  Ağşəhərdə 
yerləşirdi. Küçələr boyu borular uzanırdı. Gecə-gündüz göydən his yağırdı, hər 
şey  qara  rəngə  boyanmışdı.  Hava    da  zəhərli  idi.  hər  şey,  hətta  quşlar,  itlər, 
pişiklər  belə  qapqara  olardı.  Bu  arada  tez-tez  yanğınlar  baş  verər,  iri  çənlər 
partlar, evlər, kazarma, barak, emalatxana zə zavodlar külə dönərdi. Fəhlələrin 
əksəriyyəti  vərəm  və  təngnəfəslik  azarına  tutular,  tez  qocalardılar.  Çoxları 
həmişəlik əlil olardı. 
Mədənlərdə tez-tez baş  verən güclü  fontan zamanı bekar  fəhlələri işə 
cəlb  edən  xüsusi          podratçılar  dəstəsi  vardı.  Fəhlə    aldığı    halal      əmək 
haqqının  iyirmi  faizini    podratçıya  verməli  idi,  əks  təqdirdə  onu  işə  yaxın 
qoymurdular.  Podratçı  öz  növbəsində  sahibkarı  aldadıb  işə  cəlb  edilən 
fəhlələrin  sayını  çoxaldır,  artıq  pul  alır  və  tez  bir  zamanda  dövlətlənirdi. 
Podratçı tikdirdiyi kazarmaları fəhlələrinə kirayə verirdi; onları vadar edirdi ki, 
downloaded from KitabYurdu.org

59 
 
ərzağı  onun  dükanından  alsınlar.        Çox  vaxt    malları  nisyə  verir  fəhlənin 
maaşından sələm də tuturdu. 
Fontan baş verəndə, iş o qədər gərgin, ağır və çətin olurdu ki, bir neçə 
fəhlə ölür, şikəst  olurdu. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi belə qorxulu işə girişən, 
özünü ölümün pəncəsinə atanların  əksəriyyəti iranlılar olardı; Vətəndəki  xəstə 
ata-analarına,  çılpaq,  ac-yalavac  qardaş-bacılarına,  arvad-uşaqlarına  bir  loxma 
çörək qazanmaq üçün onlar işgəncəyə, təhqirə dözürdülər. 
Fəhlələr  heç  bir  rahatlığı  olmayan  darısqal  baraklarda  yaşayırdılar. 
Barakın hündürlüyü iki arşındı, qalxanda başın tavana dəyirdi, qapısı, xırda bir 
«pəncərə»si  vardı.  Uzunluğu  beş,  eni  isə  iki  arşın  olan  torpaq  döşəməli, 
rütubətli  daxmada  yeddi  adam  yaşayırdı;  yonulmamış  taxtadan  düzəldilmiş 
taxtlar torpaqdan yarım arşın hündür olardı. 
Fəhlələrin yaşadıqları kazarmalar dustaqxana kimi bir yer idi; damlar 
dəlik-deşik,  yağış  içəri  damırdı;  çox  vaxt  balaca  pəncərələrin  şüşəsi  olmazdı, 
olanları  da  yarımsınıq;  bina  sahibi  icarə  pulunu  alan  kimi  yoxa  çıxar,  iki-üç 
ildən  sonra  yeni  müqavilə  bağlamaq  üçün  gələrdi.  Podratçı  isə  binanı  təmir 
etməyə  borclu  deyildi,  «otaqlara»  mümkün  qədər  çox  fəhlə  yerləşdirərdilər. 
Yüz  adam  yerləşə  biləcək  kazarmaya  yüz  əlli  nəfəri  salardı,  daha  çox  kirayə 
alardı,  söz  düşəndə  misal  gətirərdilər  ki,  darısqallığın  eybi  yoxdur.  Təki  bir-
birinizlə  mehriban  olun.  Divarlardan  asılan  paltarlardan,  patava  və 
ayaqqabılardan,  ümumiyyətlə  bütün  binadan  ürək  bulandıran  üfunət  qalxırdı. 
Buna yaşamaq demək olmazdı. 
«Otaqlarda»  balaca  çıraq  yanardı,  tüstüsü  işığından  çox  olardı,  göz-
gözü görmürdü. Ağ neft nəhr kimi axıb daşan, bütün aləmə işıq və istilik verən 
belə  bir  şəhərdə  toranlıq,  zülmət,  acınacaqlı  güzəran  hökm  sürürdü.  Rotşildin 
əzəmətli binası qarşısında axşam düşməmişdən səhər açılana qədər yanan qaz 
fanarının bir  gecədə ətrafa  saçdığı işığı on  kazarmadakı bütün qaraçıraqlar bir 
ildə saçmırdı. 
Meyxanaları,  adətən,  kazarmalara  yaxın  yerdə  açırdılar:  ac,  yorğun, 
canından  bezar  fəhlələr  axşamlar  dərdi-səri  unutmaq  üçün  özlərini  verirdilər 
meyxanaya, çox keçmirdi ki, yumruq davası başlayırdı. Ayrı-ayrı millətlərdən 
olan fəhlələrin arasında qəsdən ögey-doğmalıq yaradıb, nifaq salırdılar. 
Sahibkarlar,  mədən  müdirləri,  baş  mühəndis  və  sıravi  mühəndislərin 
əksəriyyəti  fəhlələrlə  kobud  rəftar  edər,  söyər,  şallağı,  qırmancı,  çox  vaxt 
yumruqlarını  işə  salardılar;  zülm  ərşə  qalxırdı.  Xüsusi  qoçu  saxlayırdılar  ki, 
fəhlələrə divan tutsun, başlarını qaldırmasınlar. 
İnqilabi  mübarizənin  qızğın  çağlarında,  fəhlələr  zalım  müdir  və 
mühəndisləri  mədəndən  qovurdular;  onlar  özləri  də  əvvəlki  havadan 
düşmüşdülər, səslərini qorxudan ucalda, əl-qol aça bilmirdilər, tək hərlənməyə 
sürət  etmirdilər.  Fəhlələrin  səbr  kasası  dolub-daşırdı.  Azca  yolundan  azan 
müdiri, mühəndisi, qulluqçunu xərəyə qoyub əl-qolunu sarıyır, üstünə qara neft 
downloaded from KitabYurdu.org

60 
 
töküb  zibilliyə  tullayırdılar.  Həmin  adam  bir  daha  o  həndəvərdə  görünmürdü. 
Hətta  bir  neçə  zalım  müdir  və  mühəndisin  qollarını  bağlayıb,  üstünə  mazut 
töküb,  beş-altı  saat  şalbandan  asmışdılar,  heç  kəs,  nə  polis,  nə  jandarm  ona 
yaxınlaşmağa  cürət  etməmişdi. 
Fəhlələr  demokratik  fikirli,  vicdanlı,  xeyirxah,  bilikli,  bacarıqlı, 
xoşrəftar  mühəndislərdən  komitələrdə  sədr  seçər  və  konfranslara  nümayəndə 
göndərərdilər. 
Mədən  müdirləri,  mühəndislər,  inzibat-təsərrüfat  qulluqçuları, 
podratçılar  Sabunçu  və  Suraxanıya  kukuşkada  gedib-qayıdırdılar.  Yollarda 
maraqlı  söhbətlər  olurdu.  Birjada  pul  məzənnəsinin  artıb-azalması,  kimlərin 
iflas  olması,  bankı  kimin  yardığı,  şəhərə  təzə  rəqqasə  və  müğənni  gəlməsi, 
padşahlıqdan  təzə  fərmanlar,  fontan  və  yanğınlar,  mədən  alıb-satmaqdan, 
istiqrazdan, mülk alıb-satmaqdan, hərracdan, quyularda qəza baş verəndə neçə-
neçə fəhlələrin ölməyindən, ya şikəst olmağından, arvad almağından, qumarda 
uduzub-udmaqdan,  intihar  edənlərdən,  qoçuların  atışmasından,  alim  və 
mühəndislərdən,  yeni  texnikadan,  quyuları  su  basıb  neftin  yoxa  çıxmasından, 
quşbazlıqdan,  it  boğuşdurmaqdan,  qoç  və  xoruz  döyüşündən,  qəflətən  iflasa 
uğrayanların özünü öldürməyindən... 
Birdən  quyular  neft  əvəzinə  su  verməyə  başladıqda  buruq  ustaları 
suyun  qabağını  kəsib,  çarə  edə  bilmirdilər.  Sahibkarlar  başlarını  itirirdi, 
başlayırdılar belə mədənləri satmağa, özü də ucuz qiymətə, avadanlıqları ilə bir 
yerdə. 
Məşhur  geoloq  Qolubyatnikov  bu  dərdə  çarə  tapdı.  O,  1903-cü  ildən 
Abşeron  yarımadasının  və  neft  mədənlərinin  geologiyasını,  neft  saxlayan 
təbəqələrin xüsusiyyətini, neftin kimyəvi tərkibini, fiziki xassəsini, təbəqələrin 
şıltaqlığını  dərindən  öyrənmiş  və  xüsusi  neft  yataqları  geologiyası  elmi 
yaratmışdı.  Yeraltı təbəqələr üçün  xüsusi  xəritələr və  profillər tərtib eləmişdi. 
Həkim  xəstəliyi  təyin  edib,  diaqnoz  qoyduğu  kimi,  Qolubyatnikov  da  neft 
yatağında  baş  verən  dəyişiklikləri  müəyyən  edir,  qazma,  istismar  və  kəşfiyyat 
üçün  proqnoz  verirdi.  O,  quyuların  neft  əvəzinə  su  verməyinin  səbəblərini 
müəyyənləşdirib 
tədbir  görmüşdü.  Səbəblər  bunlar  idi:  «quyuların 
konstruksiyasının etibarsızlığı, güclü su təbəqələrinin yaxşı sementlənməməsi, 
bağlanmaması,  istismar  borularının  bərkidilməməsi  və  bunun  da  su  basqını 
üçün  sərbəst  şərait  yaratması...».  Onun  göstərişi  əsasında  yeraltı  su  mənbələri 
müəyyən edilib, sementlə bərkidildi; bununla da quyular təzədən neft verməyə 
başladı.  Mədənini  satanlar  peşman  oldular.  Mədən  və  neftli  yerlərin  qiyməti 
təzədən qalxdı. 
Acınacaqlı hal o idi ki, yerlilər xarici mütəxəssislərin qarşısında, xaric 
adı çəkiləndə səcdə edirdilər. Bu da böyük bir faciə idi. 
Xarici  kapital  Bakı  nefti  ilə  o  qədər  bərk  maraqlanırdı  ki,  əllərinə 
düşən geoloji, elmi, texniki məlumatı o saat dərc edirdilər; nəticədə paradoksal 
downloaded from KitabYurdu.org

61 
 
vəziyyət  yaranırdı.  Abşeron  yarımadasının  və  Bibiheybət  yatağının 
Qolubyatnikov  tərəfindən  tərtib  edilmiş  ilk  geoloji  xəritələri  birinci  dəfə 
Rusiyada yox, Almaniyada çap edildi. 
Gəlir  verən  və  avamların  çox  olduğu  yerlərdə  fırıldaqçılar  həmişə 
özlərini  qabağa  verirdilər.  Çoxlu  yalançı    alim,    neftin    harada      gizləndiyini 
müəyyən  edən  «sehrkarlar»  kontorlara,  mədənlərə  soxulur  və  öz  «kömək» 
əllərini sahibkarlara uzatmağa  can atırdılar. Onları dilə   tutur, min bir   əfsanə 
deyirdilər.  Bunlardan      biri    də  Montvij-Montvil  adında          bir  «alim»  idi.  O, 
Bakıya  gəlib,  özünü  faydalı  filiz  axtaran  alim    kimi  qələmə  vermişdi.  Bu 
«mütəxəssis»  çox  mötəbər,  görkəmli,  iri  gövdəli,  gözəl  geyimli,  gözlərində 
sümük sağanaqlı eynək, əlində sehrli əsa gəzdirən bir qoca  idi. Bu adamın nə 
diplomu, nə də alim olması barədə heç bir sənəd yox idi. Özünün dediyinə görə 
əlindəki sehrli  əsa yer altında olan  neft, su, dəmir və sair faydalı  qazıntılardan  
xəbər verirdi. 
Montvij-Montvilə  təklif  edirlər  ki,        kabinetdə  olan  on  beş  qapalı 
qutudakı maddələri təyin etsə, ona  mühazirə oxumağa icazə verərlər; qoyulan 
şərt ilə razılaşır. 
Qutuları  salona  gətirirlər.  Onların  on  ikisində  başqa-başqa  süxur 
parçaları, dörd butulkada isə neft və su varmış; iki qutu isə bomboş imiş. 
Montvij-Montvil sehrli əsasını xeyli oynadandan sonra butulkalardakı 
neft,  su  və  süxurların  qızıl,  boş  qutuda  isə  ağır  maddə,  çox  güman  ki,  dəmir 
olduğunu söyləyir. Cəmiyyətin sədri qutuları açıb içərisindəki şeyləri «alim»ə 
göstərib deyir: «elm şüma məlum şüd» - «Elminiz məlum oldu». 
Amma buna baxmayaraq Montvij-Montvil bəzi adamların «qulaqlarını 
kəsib» xeyli pul ala bilmişdi. 
Müxtəlif  millətlərdən  olan  var  sahibləri  bu  şəhərə  gəlib  çoxlu 
müəssisə  və  kontor  açmışdılar.  Özləri  də  diqqəti  cəlb  etmək,  adamları 
şirnikdirmək  məqsədilə  kontorları  təmtəraqlı  düzəldər,  bahalı  mebellər  qoyar, 
pəncərələrdən  və  qapılardan  güllü  xara,  məxmər,  yun  pərdələr,  tavandan 
çilçıraqlar asar, döşəməyə gözəl xalçalar salardılar. Sarışın saçlı qızları, cavan 
qadınları katibə, makinaçı və kargüzar təyin edərdilər. 
İşgüzar  adamlar  pulu  təkcə  mədən  salmaq,  zavod  tikməklə 
qazanmırdılar.  Onlar  çox  vaxt  ziyan  da  gətirə  bilərdi,  mədəni,  zavodu 
düşmənçilikdən, paxıllıqdan yandırar, avadanlığı korlaya bilərdilər... 
Başqalarının  çıxardığı  nefti  ucuz  alıb  baha  satmaq,  birja  oyunlarında 
iştirak  etmək,  torpaq  və  sairə  şeylərin  ticarətilə  daha  asan  varlanmaq  olardı. 
Min  bir  yolla  pul  qazanmaq  adətə  keçmişdi.  Şirkət  düzəldib  payçıların  pulları 
ilə  milyona  sahib  olanlar  da  vardı.  Çoxları  -  Mantaşevlər,  Dadaşovlar  və 
sairləri nüfuzları ilə alış-veriş edirdi; onların familiyası, adı siyahıda olanda iş 
yağ kimi gedirdi. 
downloaded from KitabYurdu.org

62 
 
Xırda  kontorlarda  da  iki  cür  haqq-hesab  aparırdılar:  qondarma  və 
həqiqi.  Çox  vaxt  müəssisənin  maliyyə  qüvvəsini,  əşya  və  avadanlıqların 
qiymətini  qat-qat  artırmaqla  şişirdirdilər  ki,  banklardan  daha  çox  vəsait  ala 
bilsinlər.  Sonra  da  müflis  olduqlarını  elan  etməklə  sərvət  qazanırdılar.  Əksər 
hallarda xırda aksiya sahiblərinin var-yoxu öllərindən çıxırdı. 
İşgüzarlar  iri  brilyant,  yaqut,  zümrüd  qaşlı  üzük  taxmadıqda,  qızıl 
təkbənd  bağlamadıqda  maliyyə  və  ticarət  aləmində  şübhəyə  səbəb  olurdu,  o   
adam    etibarını  itirirdi;  bu  hal  veksellə  aldığı  borcu  vaxtında  qaytarmamağa, 
iflasa uğramamağa bərabər hesab oluna bilərdi.