Manaf süleymanov

Nobel qardaşları. Bir çox xarici şirkət Rusiyada dirçəlməkdə olan neft 
sərvətini  istismar  etməyə  çalışırdı,  əsas  diqqət  mərkəzində,  əlbəttə  Bakı  idi;  8 
ingilis, 3 fransız, 2 isveç, 2 alman, 2 belçikalı, 1 Danimarka və başqa şirkətlər 
Azərbaycanın  qara  qızılını  xaricə  daşıyıb  aparırdılar.  İş  o  yerə  çatmışdı  ki, 
1898-ci  ildə  neft  mədəni  və  zavodu  ələ  keçirməkdən  ötrü  Bakıya  30-a  qədər 
ingilis  kapitalisti  gəlmişdi.  Amerikanın  Rusiyadakı  səfirinin  arvadı  da  onlara 
qoşulmuşdu,  özü  ilə  güclü  pul  və  iki  nəfər  meft  mütəxəssisi  gətirmişdi. 
«Standart oyl» şirkətinin sahibi Rokfeller özünün xüsusi nümayəndəsi Tvidilini 
hələ 1878-ci ildə Bakıya yollamışdı. 
Bakıda ilk xarici şirkəti Nobel qardaşları yaratmışdı, Emanuel Nobel 
1843-cü ildə İsveçdən Rusiyaya gəlib, zavod açıb silah istehsalına başlayır  və 
downloaded from KitabYurdu.org

79 
 
sualtı  mərmilər  hazırlayır.  Krım  müharibəsi  zamanı  Peterburq  və  Kronştatda 
ingilis  hərbi  gəmilərinə  qarşı  bu  mərmilərdən  istifadə  edirlər.  Nobellər  hərbi 
qayıqlar üçün buxar maşınları da qayırıb satırdılar. 
Krım  müharibəsi  qurtarandan  sonra  dövlət  sifarişləri  kəsilir,  Nobel 
iflasa  uğramaq  təhlükəsi  qarşısında  qalır;  borclarını  manat  yarım  əvəzinə  bir 
manat vermək şərtilə müflis olmaqdan birtəhər yaxasını qurtarır. Arvadı və iki 
oğlu  Alfred  və  Elmar  ilə  Peterburqdan  vətənə  qayıdır;  kimya  laboratoriyası 
açır. Laboratoriyada partlayış baş verir və Elmar həlak olur. Alfred o dövr üçün 
ən  dəhşətli  və  dağıdıcı  maddə  hesab  edilən  dinamiti  kəşf  edir,  Dünyanın  ən 
zəngin  adamlarından  biri  olur;  öləndə  50  milyon  frank  miras  qoyur. 
Ölümündən qabaq həmin pulun müəyyən faizindən Nobel mükafatını təsis edir. 
Lyüdviq  və  Robert  Peterburqda  qalıb  Nobel  qardaşlarının  şirkətini 
yaradırlar.  Zavodlara  maşın  və  cihazlar  satırlar,  yenə    hərbi    nazirliklə  əlaqə 
yaradırlar. İjev şəhərindəki silah zavodunu da icarəyə götürüb 7 il müddətində 
rus ordusuna 200.000 tüfəng verməyi   boyunlarına   götürürlər.   Almaniyadan   
tüfəng  qundağı  üçün  baha  qiymətə  gətirilən  qoz  ağacı      Nobel  qardaşlarına  o 
qədər də sərfəli deyildi, Peterburq ətrafında isə qoz ağacı bitmədiyindən    bunu 
ölkənin  müxtəlif  zonalarında  axtarırlar.    Mütəxəssislər    xəbər  verirlər  ki,  belə 
ağac Qafqazda,  Lənkəran meşələrində çoxdur. Lyüdviq balaca qardaşı - Robert 
Nobeli Lənkərana göndərir. O da bələdçilərlə meşələri gəzib qoz ağacı massivi 
axtarır.    Lənkəranda belə  massiv  tapa   bilmir,  kor-peşmən geriyə   qayıdır. 
Yolüstü Bakıda qalır. Qaraşəhər və Ağşəhəri, neft mədənlərini gəzir. Maliyyə, 
sənaye, iqtisadi vəziyyəti öyrənir, əsl sərvət mənbəyinin Bakıda olduğunu kəşf 
edir. Peterburqa məktub -göndərib qardaşı  Lyüdviqə xəbər verir ki,  perspektiv 
cəhətdən tükənməz dövlət burda - Bakıdadır.     Buruqlardan gecə-gündüz qızıl 
axır burada. Şirkət yaratmağı ondan israrla  təkid edir. 
Lyüdviq  yaxın  maliyyə  dostlarından  baron  P.  A.  Bilderlinq,  F.  A. 
Blyümberq,  A.  S.  Suldqeren,  B.  F.  Vunderlinq,  İ.  Y.  Vabelski,  M.  Y. 
Belyamini toplayıb «Nobel qardaşları» şirkəti düzəldir (diqqət yetirin, şirkətdə 
bir nəfər də olsa nə rus və nə də rus təbəəsi var). Robertə Bakıya lazımi vəkalət 
və pul göndərilir ki, mədən və zavod alsın. 
Robert bütün gecəni səksəkəli yağmışdı; qorxurdu ki, yatıb qalar, yerli 
sənayeçilər  ona  kələk  gələ  bilər,  müzaidədən  əli  çıxar.  Ayağa  qalxanda 
pəncərədən  bayıra  baxır.  Hava  tutqun  idi.  Səs-küy,  fayton,  araba  çarxlarının 
sırıltısı, piyada gedən adamların ayaq tappıltısı eşidilirdi. Ona elə gəlir ki, hamı 
bir səmtə müzaidə yerinə tələsir. 
Cəld 
yuyunub 
geyinir, 
bufetdə 
ayaqüstü 
qəlyanaltı 
edib, 
mehmanxanadan  çıxır.  Hərrac  yerinə  çatanda  əməliyyatın  başlandığını  görür. 
Adam əlindən tərpənmək olmurdu; elə bil burada Asiya və Avropa libaslarının 
sərgisi  keçirilirdi:  əba,  çuxa,  hərbi  şinel,  dənizçi  gödəkçisi,  arxalıq,  ləbbadə, 
kostyum, papaqlar, qotazlı  osmanlı  fəsi,  girdə    iranlı papağı...    Hər sinifdən 
downloaded from KitabYurdu.org

80 
 
nümayəndə: tacir, neftxuda, zavod sahibi, hərbi, mülki məmurlar, axund, dəllal, 
molla,  keşiş,  kəndli,  sənətkar,  avara,  fırıldaqçı,  dirəkçi,  vəkil,  həkim, 
mühəndis...  bir  sözlə  burada  nə  cür  sənət  sahibi  desən  tapa  bilərdin.  Səsdən 
qulaq batır, baş çatlayırdı... 
Meydançada  dayanmış  saqqallı  kişi:  «Altı  yüz  manat,    bir...»    deyə  
qışqırdı  və çəkisi  mis   lövhəyə endirdi. 
Kənardan  kim  isə:  «Altı  yüz  əlli!..»  təklif  etdi.  səs-küy    qopdu. 
Qiymət  get-gedə min üç yüz manata qalxdı. 
Aleksey  adlı  mədən  sahibi  qardaşı  ilə  çənə  döyürdü.  Birdən  xəbər 
yayıldı ki, satılan torpağın qonşuluğunda gecə fontan vurub... Səs-küy qopdu... 
...Qiymət  2.800  manata  qalxmışdı.  Müzaidəçinin  sözü  ağzında 
yarımçıq  qaldı,  çəkici  mis  lövhəyə  vurmağa  macal  tapmırdı.  Üç  min  bir 
deyəndə araya sükut çökdü... Çəkicin cingiltisi aydın eşidildi.., Üç min iki!.. 
Birdən  kim  isə  astadan  yığılanların  başa  düşmədiyi  bir  lisanda  dedi: 
«Fyunf tauzend... Fyunf tau-zend...». 
Buradakılar  deyilən  sözlərin  mənasını  anlamağa  çalışdılar.  Birdən 
dilmanc qışqırdı: «Beş min manat təklif edir cənab Nobel...». 
Camaatın elə bil üstünə su ələndi. Hərracçının çəkici havada bir anlığa 
dayandı, sonra lövhəyə tərəf endi. Mis lövhə elə cingildədi ki, elə bil zarıdı... 
Şaşqınlıqdan  sükut  daha  da  artdı.  Birdən  mədən  sahibi  Aleksey 
tacirlərin  arasından  özünə  yol  açıb  meydançaya  yaxınlaşaraq  bağırdı: 
«Üçüncünü,  üçüncü  çəkici  vurma!  Bu  nə  cənabdır?!  Bu  nə  cənabbazlıqdır? 
Bakı  kimindir?  Urusların!  Biz  sözə  inanmırıq.  Qoy  pulunu  çıxartsın  ortaya 
qoysun! O yer, mənim mədənimə paz kimi soxulub. Mən almaq istəyirəm. Qoy 
pulu  çıxarsın.  Pulu  verəndən  sonra  çəkici  vurarsan!  Bəlkə  öz  dilində  bizi  ələ 
salır». 
Dilmanc  deyilənləri  tərcümə  etdi.  Hamı  maraqla  işin  necə 
qurtaracağını gözləyirdi. Robert halını pozmadan ala-bula qalstukunu düzəldib, 
tələsmədən gümüş papiros qutusundan siqar götürdü, alışdırdı, heç kəsə məhəl 
qoymadan  qoltuğundan  çıxardığı  çek  kitabçasına  xırda,  səliqəli  hərflər  və 
rəqəmlər yazdı: «L. və R. Nobel qardaşlarının vəkalətilə Robert Nobel»... Çeki 
dilmanc vasitəsilə hərracçıya ötürdü... 
Sonra Robert Qaraşəhərdə neft təmizləyən zavod da aldı. 
Onlar  az  bir  müddətdə  Suraxanı,  Balaxanı  və  Bibiheybətdə  mədən 
sahibi  oldular.  Ağşəhərlə  Qaraşəhər  birləşən  yerdə  geniş  bir  yeri  icarəyə 
götürüb  neft  təmizləyən,  kükürd  turşusu,  mis,  çuqun  əridən  zavodlar  və 
körpülər  tikdirdilər.  «Nobel  qardaşları»  öz  firmalarının  5  illiyini  bayram 
edəndə  onların  ümumi  kapitalı  3.000.000  manata  yaxın  idi.  Ümumi  məbləğ 
şəriklər  arasında  belə  bölünmüşdü:  Nobellər  -  1.610.000  manat,  Baron  P.  A. 
Bilderlinq - 930.000 manat, F. A. Blyumberq - 25.000 manat, A. S. Suldqeren - 
downloaded from KitabYurdu.org

81 
 
5.000 manat, B. F. Vunderlinq - 5.000 manat, İ. Y. Vabelski  - 135.000 manat, 
M. Y. Belyamin - 25.000 manat. 
Ağşəhərdə  1882-83-cü  illərdə  firmanın  qulluqçuları  üçün  xüsusi 
«Villa  Petrolea»  («Neft  bağı»)  saldılar.  Zavodlardan  qalxan  tüstülərin,  irili-
xırdalı,  gümüşü  rəngə  çalan  dəyirmi  rezervuarların,  gecə-gündüz  ətrafa  buxar 
sovuran qurğuların arasından görünən bu «Gülüstan» bağı qəribə bir aləm idi. 
Onu salmaq üçün Varşavadan məşhur mütəxəssis E. Beklini dəvət etmişdilər. 
Məlum oldu ki, bu  yerlər neft və tullantı ilə korlanıb. Buraya torpaq gətirmək 
lazım  idi.  Çox  keçmədi  ki,  Lənkəranın  qara  torpağı  ilə  yüklənmiş  gəmilər 
Qaraşəhərdəki  körpülərə  yan  aldı.  Qara  torpağı  arabalarda  bağa  daşıdılar. 
Əkilən ağacları,  kolları  və  çiçəkləri sulamaq  üçün  Həştərxandan su  gətirdilər. 
Bağda  Beklinin  təklifilə  Lənkəran,  Tiflis,  Batum,  Rusiya  və  Avropanın 
müxtəlif  yerlərindən  gətirilmiş  80.000  ağac  və  bəzək  kolları  əkmişdilər. 
Bağbanlar onları səliqə  ilə  qayçılayıb, buralarda  o zamana  qədər görünməmiş 
geometrik,  konusvari,  kubaoxşar,  piramidavari,  çadır  və  alaçığa  bənzər 
formalarda  bəzəyirdilər.  Fəvvarə  vuran  çarhovuzlar  eyni  zamanda  şirin  su 
saxlamaq üçün istifadə edilirdi. 
Bünövrəsi  daş,  birinci  və  ikinci  mərtəbələri  ağacdan  olan  binalar 
tikdirdilər; ən böyük binanın alt mərtəbəsində kontor, üst mərtəbədə isə klub və 
əyləncə  otaqları,  kitabxana  yerləşirdi.  İsveçli  mühəndis  və  qulluqçular 
kottejlərdə  firavan  yaşayırdılar.  Buraya  Peterburqdan  heykəl,  rəsm  əsərləri, 
büst, çoxlu kitab gətirtmişdilər. 
Mənzillərini  və  otaqlarını  bəzəyən  Azərbaycan  və  İran  xalı-xalçaları 
əsl mədəni, aristokrat həyat tərzindən xəbər verirdi. 
Nobellər  yüksək  maaşla  ən  bilikli,  ən  bacarıqlı  mühəndisləri, 
iqtisadçıları,  alimləri  şirkətlərinə  cəlb  etmişdilər.  Mütəxəssis  və  qulluqçular 
isveçli  idilər:  ruslara,  xüsusilə  də  müsəlmanlara  yuxarıdan  baxırdılar:  rus 
təbəələrini  məsul  işə  yaxın  qoymurdular:  yalnız  ağır  və  çirkli  işləri  onlara 
tapşırırdılar. Yüz milyon manatlar talan edib apardıqları halda Bakıda bir dənə 
də olsa gözə dəyən mülk tikmədilər. 
O  yerlərdə  ki,  neft  güman  edilirdi,  Kür  düzənliyində,  Qobustan 
ovalığında, Xəzəryanı düzənlikdə, Xəzər akvatoriyasında sahə icarəyə götürüb 
ehtiyatda  saxlayır,  lazımi  yerlərdə  quyular  qazdırır,  axtarış-kəşfiyyat 
aparırdılar. 
Son  vaxtlar  Abşeron  adaları  neft  milyonçularının  və  vətəgə 
sahiblərinin  diqqətini  özünə  cəlb  etmişdi.  Nobel  qardaşları  vaxt  itirmədən 
«Pirallahı»  adasını  icarəyə  götürüb  buruq  salırlar  və  1904-cü  ildə  zəngin  neft 
yatağı kəşf edib mədən qurdular və yatağı istismara başladılar. Kiçik bir balıqçı 
kəndi qısa müddət ərzində sənaye qəsəbəsinə çevrildi. 
«Pirallahı»  adasında  çalalardan,  əl  ilə  qazılan  dayaz  quyulardan  hələ 
qədim  zamanlardan  neft  götürülürdü.  Burada  «Atəşgah»  və  «Pir»  varmış  ona 
downloaded from KitabYurdu.org

82 
 
görə də Pirallahı deyirdilər, buraya hər tərəfdən - şəhər və kəndlərdən ziyarətə 
gəlirdilər. 
Camaat   kinayə   ilə   Pirallahıya   «Nobel   Saxalini»adını vermişdi. 
Nobellərin  Bakıda  bir  baş  idarəçisi  və  müxtəlif  sahə  üzrə  müavinləri 
vardı. 
Mədənlərdə  hasil  edilən  neftin  hamısını  zavodlar  təmizləyə  bilmirdi. 
Saxlamağa  da  yer  yox  idi.  Ağ  nefti  istehsal  edəndən  sonra  yerdə  qalanları 
dənizə  axıdırdılar.  Məşhur  rus  kimyagəri  Mendeleyev  Bakıda  olanda  bu 
mənzərədən  dəhşətə  gəlir  və  deyir  ki,  bu,  gündə  milyon  manatlarla  qızılı 
yandırıb  kül  etməyə  bərabərdir,  bu,  milli  sərvətə  qarşı  vəhşilikdir,  hətta  bu 
barədə hökumətə xüsusi etiraz məktubu da yazır. 
Nobellər  isə  ağ  nefti  hasil  edəndən  sonra,  qalan  yanacağı  iri  həcmli, 
dəyirmi çənlərdə saxlayır, ondan  milyonlar  qazanırdılar.  Tez-tez   Qaraşəhər   
və Ağşəhərdəki digər zavodları icarəyə götürür, öz məhsullarını təmizləyirdilər. 
Bayaq  dediyimiz  kimi,  güclü  fontanlar  zamanı  neftin  dəyəri  birdən-
birə aşağı düşür,  maliyyə çətinliyi törənir, xırda  mədənçilər torpağını satmağa 
vadar  olurdular.  Nobellər  onlara  «mərhəmət»  əlini  uzadıb,  ədəni  dəyər-
dəyməzinə alır, şikəst düşənləri çıxılmaz, ağır vəziyyətdən «xilas» edirdilər. 
Kapitalistlər  bu  tükənməz  sərvəti  at-araba  ilə  daşıyıb  qurtarmağın 
mümkün  olmadığını  dərk  eləyəndə  başladılar  (1878-ci  ildə)  Balaxanıdan    
Qaraşəhərə neft kəməri uzatmağa. Bu yolla neftin zavodlara daşınması 7 dəfə 
ucuz başa gəlirdi. 
Şəhərdən  Balaxanıya  gedən  yol  boyu  at  qoşulmuş  arabalar 
Amerikadan gətirilmiş boruları daşıyır, onlar yoxuşu qalxdıqda, enişə düşdükdə 
aşmasın  deyə,  dəstə  ilə  fəhlələr  səs  sala-sala  arabalara  «dayaq»  olurdular. 
Layihə  əsasında  minlərlə  fəhlə  xəndək  qazır,  kərpic  divarlar  ucaldırdılar. 
Podratçılar, iş icraçıları at üstündə işlərə nəzarət edir, fəhlələri tələsdirir, söyür, 
tez-tez atdan düşüb yumruq, şallaq-tatarını işə salırdılar. 
Bu  kəmər  şəhər  və  mədənlərdə  böyük  iğtişaşa,  dava-dalaşa  səbəb 
oldu. Beş mindən çox neft daşıyan arabaçı, minlərlə çəlləkçi, tuluqçu tətil edib, 
işi  saxladılar  və  tələb  etdilər  ki,  kəmər  sökülsün...  Hətta  kəməri  neçə  yerdən 
zədələdilər,  sındırdılar,  nasos stansiyasını  xarab  etdilər...  Hökumət  işə  qarışdı, 
tətilçilərin  üstünə  atlı  kazaklar  göndərdi...  Adamları  tutub  dustaqxanaya  saldı. 
Atlı  kazaklar  kəməri  gecə-gündüz  qoruyurdular.  Başqa  sahibkarlar  da  kəməri 
uzatmağa başladılar və altı-yeddi ildən sonra mədənlərdən zavodlara, körpülərə 
neft  vurulurdu.  Gəmilərdə  Rusiyaya,  İrana,  Türküstana,  Batuma,  Rostova 
vaqonlar çəlləklərdə neft daşıyırdılar. 
Çəlləklərdə,  tuluqlarda  dəvə  karvanı  ilə  ucsuz-bucaqsız  Rusiyanı 
neftlə  təmin  etməyin,  onu  dünya  bazarına  çıxarmağın  çətin  olduğunu  nəzərə 
alan  kapitalistlər  dəniz  və  okeanlar  üçün  tankerlər,  dəmir  yolu  üçün  sisternlər 
downloaded from KitabYurdu.org

83 
 
düzəltdirməyə, bu yolla neft daşınmasının sürətini artırmağa çalışırdılar. 3.000 
ton neft daşıyan bir tanker 9.000 çəlləyi əvəz edirdi. 
Nobellər  bilirdilər  ki,  texnikanın  təkmilləşdirilməsi,  iqtisadi  cəhətdən 
üstünlük  qazanmaq,  nəqliyyat  sürətini  artırmaq  üçün  var-dövlət  rəqabətində 
qələbənin  əsas  rəhnidir.  Bütün  layihə  işləri,  təcrübə  zavodları,  emalatxana  və 
konstruktor  bürolarındakı  işləri,  tədqiqat  və  nəticələri  son  dərəcə  məxfi 
saxlayırdılar, sifarişləri gizli yerinə yetirirdilər. 
Volqaətrafı  şəhərlərdə  tacirlər  Nobellərə  körpü  tikib  çən  qurmağa, 
kontor açmağa mane olurdular. Nobellər müxtəlif hiylələrə əl atıb onları da pay 
sahibi edir, öz tərəfinə çəkir, tələyə salırdı. 
Qaz fanarları və lampalarının icadı ilə ağ neftə ehtiyac və tələb qat-qat 
artdı. Yol olmayan yerlərdə isə Nobellər xırda çay gəmiləri və barkazlarla neft 
daşıyıb  satırdılar.  Şəhərlərdə,  qəsəbə  və  stansiyalarda,  yolayrıclarında, 
qayalarda qəribə-qəribə şüarlara rast  gəlmək olardı:  «Ağ  neft qaranlıtlara ziya 
saçır»,  «Ağ  neft  ən  şiddətli  şaxta,  soyuq  və  qarda  insanların  dadına  çatır», 
«Əsrimiz ağ neft əsridir» və s. 
Nobellər  mazutdan  yanacaq  kimi  istifadə  etməyə  başladıqdan  sonra 
odun, kömür, torf və başqa yanacaqların qiyməti xeyli aşağı düşdü. 
Təkcə  Bakıda  yox,  Şimali  Qafqazda  -  Qroznıda,  Maykopda  da 
mədənlər  ələ  keçirib  «qara  qızıl»  əldə  edirdilər.  1909-cu  ildə  Maykop  neft 
mədənlərində qızğın iş gedirdi. Dünyanın hər yerindən buraya gəlirdilər. Neftə 
yiyələnmək  məqsədilə  milyonlarla  xərc  çəkilir,  kapital  qoyulurdu.  Nobellərin 
tamahı hüdudsuz idi. Kazan şəhərindən tutmuş Quryevə qədər uzanan ərazidə 
çoxlu torpaq icarəyə götürüb ehtiyatda saxlayırdılar. 
Birinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsində  Nobellər  Qroznıda  neftdən  emal 
edilən  «Toulol»  partlayıcı  maddə  zavodu  tikdirdilər.  Rusiyanın  dəniz 
donanmasının çoxu onlarınkı idi, təkcə Rusiyada yox, Avropa, Hindistan, Çin, 
İran və digər ölkələrə də neft məmulatı satırdılar. 
Nobel  qardaşlarını  başqa  sahibkarlardan  fərqləndirən  o  idi  ki,  onlar 
işçilər üçün «yaxşı» şərait yaratmışdılar. «On saatlıq iş günü» elan edib, əslində 
isə  fəhlələri  on  bir  saat  işlədirdilər.  Fəhlələrin  məişəti  başqalarınkından  guya 
fərqli  idi.  Müsəlman  fəhlələri  üçün  namaz  qılmağa,  dini  ayinləri  keçirməyə 
otaq da ayırmışdılar. İşçilərinə ev tikməyə möhlətə borc verirdilər, dərmanxana 
və müalicəxana açmışdılar. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Nobellər yerli hökumətlə, idarələrlə o 
qədər  də  hesablaşmırdılar,  Geoloji  komitənin  Bakıda  xüsusi  nümayəndəsi 
Dmitri 
Vasilyeviç 
Qolubyatnikov 
proqnoz 
vermək 
üçün  Abşeron 
yarımadasının  geoloji  xüsusiyyətini  öyrənib,  geoloji  və  yeraltı  təbəqələr  üçün 
struktur xəritələri, profil və kəsilişlər qurduqda mədənlərin sahibləri ona lazımi 
material,  sənəd  və  məlumat  verdikləri  halda  Nobellər  heç  bir  alimi  yaxına 
downloaded from KitabYurdu.org

84 
 
buraxmırdılar.  Qolubyatnikov  əlacsız  qalıb  Bibiheybətdə  xüsusi  quyu 
qazdırdıqdan sonra istənilən elmi nəticəni aldı. 
Nobellərin əsas iqamətgahı Peterburqda tikdirdikləri imarət idi; birinci 
mərtəbə kontor, üst mərtəbə mənzil idi; pəncərələri I Aleksandrın öldürüldüyü 
yerdə alabəzək mozaikalı qranitdən tikilmiş xatirə-məbədə, kilsəyə baxırdı. 
Lyüdviq  Nobel  söhbətlərindən  birində  demişdi  ki,  dövrümüzdə  əsl 
kral və hökmdar neft mədəni və zavodların sahibləridir. 
1905-ci  ildə  Bakıda  baş  vermiş  inqilab  hərəkatı  günlərində 
Peterburqda  yaşayan  Nobellərdən  biri  gileylənib  şikayətlənmişdi  ki,  biz  nə 
türkük,  nə  də  rus,  amma  elə  gün  olmur  ki,  mədən  və  zavodlarımızda  fəhlələr 
iğtişaş salıb maşın, avadanlıq sındırmasınlar. 
Ürəyimiz Bakıdadır, bizi iflis vursa ordan vuracaq. 
Murtuz  Muxtarov  da  neft  hesabınız  varlananlardan  biri  idi,  kontor 
açıb,  mədən  sahibləri  üçün  sifarişlə  quyu  qazırdı.  Yüzə  qədər  dəzgahı,  çoxlu 
avadanlığı və mühərrikləri, maşınları, yüzdən çox yük atı, arabaları, furqonları 
vardı.  Mədən  sahibi  olmaq  üçün  Ağcaqabulda  torpaq  alıb  quyu  qazır,  neft 
axtarırdı. Birinci dünya müharibəsi onun arzusunu ürəyində qoydu. Özü ixtiraçı 
idi,  düzəltdiyi  «Muxtarov»  adlı  qazma  dəzgahı  bütün  dünyada  məşhur  idi;  bu 
dəzgah çox ölkələrə ixrac edilirdi. 
Cavanlıqda  arabaçı  olub  mədənlərdən  çəlləkdə  şəhərə  qara  neft 
daşıyıb  satırmış.  Deyilənə  görə,  aldığı  ağ  atın  ayağı  ona  «düşür»  və  get-gedə 
varlanıb dövlət sahibi olur. O ağ atı da sərtövlədə saxlayıb, kişmişlə, ləbləbilə 
bəsləyirmiş, arabaya qoşmazmış. 
O,  Əmircan  kəndində  doğulubmuş,  nəsilliklə  rəncbər  və  arabaçı 
imişlər.  Dəmir  yolu  olmayanda,  payızda,  qışda  araba  karvanı  ilə  Bakıdan 
Tiflisə  kirayə  ilə  yük  daşıyarmışlar.  Özü  1870-ci  ildə  arabanı  satıb  Balaxanı-
Zabrat  kəndləri  ətrafında  salınan  mədənlərdən  birində  fəhləliyə  başlayır; 
sonralar  dolla  dayaz  quyulardan  neft  çıxardır.  Güclü  və  dözümlü,  sərt  və 
qorxmaz adam imiş. 
Maraqlı orasıdır ki, Bakıda olduğu kimi, Amerikada da (Rokfeller və 
s.)  ilk  neft  milyonçularının  çoxusu  əvvəlcə  buruqlarda  fəhləlik,  sonra  usta 
köməkçisi, usta və nəhayət milyonçu olmuşdular. 
Quyuları mexaniki üsulla qazmağa başlayanda Muxtarov buruqda adi 
fəhlə  işləyir.  Səhər  alaqaranlıqda  kiçik  qardaşı  Bala  Əhmədlə  bərabər 
Əmircandan Zabrata piyada gedib axşam, çıraqlar yananda dala qayıdardılar. O 
zamanlar mədənlərdə pul qazanmaq insanın dözümü, iradəsiylə bağlı idi. 
Martov  adlı  bir  sahibkar  Muxtarovdakı  dözümü,  iradəni  nəzərə  alıb 
ona  mexaniki  alət  və  cihazların  sirrini  öyrədir,  onu  tezliklə  usta  təyin  edir, 
mədən  emalatxanasını  da  ona  tapşırır.  O  vaxtlar  neft  mədənlərində  quyuları 
ağac  və  taxtadan  quraşdırılmış  Kanada  dəzgahları  ilə  qazırdılar.  Dərinə 
getdikcə  bu  dəzgahlar  tez-tez  xarab  olurdu.  Murtuz  yarım  mexanikləşdirilmiş 
downloaded from KitabYurdu.org

85 
 
«Molot»  dəzgahında  bir  neçə  dəyişiklik  eləyir.  Sahibkar  qocaldığından 
Zabratdakı  qazma  avadanlığı  emalatxanasını  ona  satır.  Murtuz  artıq  qazma 
zamanı quyularda tutulan alət və cihazları xilasetmə ustası kimi ad çıxartmışdı. 
Məşhur  Azərbaycan  neftçisi,  usta  Piri  (Quliyev)  deyirdi  ki,  Ağa 
Murtuz  bir  dəfə  faytonda  bağa  gedəndə  qəflətən  atları  saxlatdırıb,  yaxınlıqda 
qazılan buruğun ustasını yanına çağırtdırır və deyir ki, qazmanı saxla, qəza baş 
verə bilər, borular boş-boşuna fırlanır. Usta soruşur: «Nədən bilirsən?» Murtuz 
deyir  ki,  alətlərin  səsindən.  Qazmanı  dayandırıb  yoxlayanda  görürlər  ki, 
doğrudan da borular Murtuz deyən kimi hədər yerə fırlanırmış. 
Maşınların  səsindən,  balta  və  boruların  ahəngindən,  avadanlığın 
gurultusundan, quyunun dərin qatlarında vəziyyəti müəyyənləşdirmək insandan 
peşəkarlıq, fərasət və vərdiş tələb edir. 
Mühəndislərə maaş verib öz savadını və texniki biliyini əsrin tələbinə 
uyğun  artırır.  Çertyoj  çəkməyi,  sxem  qurmağı  öyrənir.  Mürəkkəb  cihaz, 
dəzgah, avadanlıq və maşınları mühəndislərdən heç də pis bilmirdi. 
Sahibkar olandan sonra dövləti daha da artır. Şəxsi qazma  kontorunu 
hələ 1890-cı ildə açmış və get-gedə böyütmüşdü. 
Murtuz Muxtarov podrat götürüb, 1.100 metr dərinlikdə quyu qazır. O 
zamanlar  kövrək,  yağlı  və  sairə  süxurlarda  quyu  qazmağı  möcüzə  hesab 
edirdilər. 1895-ci ildə dünyada ilk dəfə metal ştanqlarla zərbə qazma dəzgahını 
quraşdırır  və  bunun  üçün  dövlət  patenti  alır.  O  bu  ixtirasına  «Bakı  qazma 
sistemi» adı verir. Həmin dəzgahın əvvəlkilərdən üstünlüyü çox idi. Onun bir 
sıra  digər  ixtirası  da  vardı.  Muxtarov  on  doqquzuncu  əsrin  axırlarında 
Bibiheybətdə  qazma  avadanlığı  zavodunu  işə  salır.  Bu,  Rusiyada  ilk  neft 
avadanlığı  müəssisəsi  idi.  Zavodun  yaxınlığında  fəhlə  və  qulluqçular  üçün 
üçmərtəbəli  yaşayış  binaları  tikdirir;  bununla  da  həm  işçi  qüvvəsini  ətrafına 
toplayır, həm də əlavə gəlir əldə edirdi. 
Muxtarov zavodun buraxdığı dəzgah və avadanlığı Rusiyaya və xarici 
ölkələrə satırdı. Özü də xaricdən, xüsusilə Amerikadan çoxlu maşın, cihaz, alət 
və  avadanlıq  alırdı.  Hətta  inqilabdan  sonra  da  onun  adına  avadanlıq 
göndərirdilər. 
Təkcə  Bakıda  yox,  Maykop  və  Qroznı  neft  mədən  sahiblərilə  də 
müqavilə bağlayıb quyu qazırdı; zavod və mədənlərlə, konstruktor büroları ilə 
texniki və işgüzar əlaqələri vardı; tez-tez Şimali Qafqaza gedirdi. 
Bir  dəfə  dəmir  yolu  stansiyasında  görür  ki,  perronda  çərkəzi  libasda 
iki leytenant yerə xalça sərdi, canamaz açdılar. Pirani bir general, o da çərkəzi 
libasda  başladı  namaz  qılmağa.  Murtuz  Muxtarov  onun  kim  olduğu  ilə 
maraqlanır  və  öyrənir  ki,  vladiqafqazlı  tanınmış  general  Tuqanovdur.  Tanış 
olur,  dəvətini  qəbul  edib  Vladiqafqaza,  evlərinə  qonaq  gedir.  Nəhayət, 
generalın ortancıl qızı Liza xanımla evlənib, qohum olurlar. Bakıya qayıdanbaş 
həmin  stansiyanın  restoran  sahibinə  deyir  ki,  bu  gün  burada  nahar  edənlərin 
downloaded from KitabYurdu.org

86 
 
hamısının xərcini mən verəcəm. Mən onları qonaq edirəm. Vladiqafqazda qoşa 
minarəli, qoşa eyvanlı, əzəmətli bir məscid tikdirir. Əmircanın qocaları bir dəfə 
ona  rast  gələndə  deyirlər  ki,  «Ağa  Murtuz,  çox  sağ  ol,  uşaqlara  məktəb 
tikdirdin,  biz  yaşlılar  üçün  də  aduva  layiq  bir  məscid  tikdir,  allaha  xoş  gedər, 
cavab olar. Ata-ananın ərvahına dua oxuyarıq, həm də səndən bu kəndə yadigar 
qalar.  «Baş  üstə!»  deyib  Ağa  Murtuz  əlini  aparır  gözlərinin  üstünə. 
Vladiqafqazda  tikdirdiyi  məscid  kimi  Əmircanda  da  qoşa  minarəli,  hər 
minarəsi qoşa balkonlu bir məscid tikdirir. 
Sənədləri  imzalayanda  nadir  hallarda,  familiyasını  bütöv  şəkildə 
yazardı,  adətən  üç  hərfdən  ibarət  «Mux...»  cızardı.  Adamlar  deyərdi  ki,  yüz 
min manatlar onun üçün milçək kimi bir şeydir. 
Liza  xanımla  Avropa  səyahətinə  gedirlər.  Venetsiyadakı  binaların 
arxitekturası  neftxudanı  valeh  edir.  Və  onlara  oxşar  bir  sarayı  Bakıda  bir  il 
ərzində  (1911-1912)  tikdirir.  Sarayın  hər  sütunu,  tağları,  buta  və  gülləri, 
pəncərə  və  qapıları,  bəzəklərinin  hamısı  təkrarolunmaz  sənət  əsəri,  memarlıq 
incisidir.  Neftxuda  pul  əsirgəmədiyi  kimi  memar  da  ilham,  ustalar  də  səy  və 
əməklərini  əsirgəməyiblər.  Sarayı  arxitektor  Ploşko  fransız  kotik  üslubunda 
layihələşdirib. 
Murtuz Muxtarovun bu mülkünü ev podratçısı Hacı Qasımov icarəyə 
götürüb başa çatdırır. 
Bir  dəfə  yenə  də  Beslanda,  restoranda  oturub  nahar  edir  və  qatarı 
gözləyirmiş. Birdən qaçhaqaç düşür: «Zəlim xan gəlir...», «Zəlim xanın süvari 
dəstəsi stansiyaya basqın edir...» sözləri ağızdan-ağıza keçir. 
Neftxudanın  yanındakı  adam  deyir  ki,  «ağa,  at  da  var,  kareta  da, 
hazırdır, dur qaçaq!». 
«Heç yerə gedən deyiləm!» deyə o cavab verir. «Sən də otur». 
Çox  çəkmir,  salon  boşalır,  atlılar  stansiyanı  araya  alırlar.  Salonda 
oturmuş iki adamın geyimi və görkəmi Zəlim xanın diqqətini cəlb edir; adam 
göndərib  onu  yanına  çağırtdırır.  Neftxuda  təklifi  rədd  edir.  Süvarilər  onu 
öldürməyə  Zəlim  xandan  icazə  istəyirlər.  O  razılaşmır,  özü  neftxudaya 
yaxınlaşır.  Muxtarov  stulu  çəkib  ona  yer  təklif  edir:  «Əyləş,  qonağım  ol!» 
deyir. Qonaq sözü Zəlim xanın xoşuna gəlir, oturur. Dostlaşırlar. Sonralar bir-
birinə  hədiyyələr  göndərirlər.  Zəlim  xan  mərdlik  əlaməti  kimi  ona  bir  gümüş 
xəncər və zər qotazlı bir başlıq da yollayır. 
Çar  hökuməti  Zəlim  xanı  öldürəndən  sonra,  neftxuda  adam  göndərib 
onun  oğlunu  və  qızını  Bakıya  gətizdirir,  xeyli  qonaq  saxlayır;  hər  ikisini 
Peterburqa, öz xərcinə oxumağa göndərir. Oğlan aqronom, qız isə həkim olur. 
Həyətlərdə  gəzib  mahnı  oxuyan  Fatma  adlı  bir  qız  Muxtarovun 
diqqətini cəlb edir, onu qızlığa götürür, ona öz familiyasını verir, musiqi təhsili 
almağına  kömək  göstərir.  Sonralar  Fatma  Muxtarova  respublikanın  adlı-sanlı 
sənətkarı olur. 
downloaded from KitabYurdu.org

87 
 
Üç nəfər cavan oğlan kasıb tələbələr üçün pul toplayanda Murtuza da 
müraciət  edirlər.  Neftxuda  deyir  ki,  bilirsiniz  nə  var,  mən  ömrümdə  heç  kəsə 
boş yerə pul verməmişəm. Sizə bir şey öyrədim. Mənə veksel verin, borc alın, 
şəhərdə  bir  bəzzaz  dükanı  açın,  başlayın  alış-verişə;  dükanı  da  özünüz  idarə 
edin.  Belə  bir  tələbələr  dükanı  mən  Peterburqda  görmüşəm.  Yaxşı  mənfəət 
götürürlər. Peterburq və Moskva manufakturaçılarının üstünə məktub yazaram, 
güzəştlə,  ucuz  qiymətlə  kreditə,  möhlətə  sizə  mal  buraxarlar.  Elə  ki, 
mayalandınız, pulumu qaytararsız. 
Tələbələr  razılaşmır,  əliboş  çıxıb  gedirlər.  On  yeddinci  ilin 
əvvəllərində  çar  taxtdan  salınır.  Azadlıq  tərəfdarları  Nəriman  Nərimanovun 
yanına gəlib şikayət edirlər ki, ay doktur, bəs bu bərabərlik harda qaldı, nə vaxt 
olacaq? Odur Şəmsi Əsədullayev təzə quyular qazdırıb gündə milyon putlarla 
nöyüt  götürür.  Nərimanov  cavab  verir  ki,  qoy  qazsın,  hamısı  bizə  qalacaq. 
İkinci  dəfə  Musa  Nağıyevin  təzə  mülk  aldığını  xəbər  verirlər.  Doktur  yenə 
deyir:  «Fikir  eləməyin,  qoy  alsın,  bizə  qalacaq».  Üçüncü  dəfə  Hacı 
Zeynalabdin  Tağıyevin  fabrikdə  təzə  sex  açdığını  söyləyirlər,  yenə  də  həmin 
cavabı verir. 
1919-cu  ildə  bir  neçə  nəfər  gəlib  Səmədağa  Ağamalı  oğluna  şikayət 
edir  ki,  Mailov  təzə  vətəgələr  düzəldir,  Dadaşov  qardaşları  gəmi  tərsanəsini 
böyüdür,  daha  bu  nə  hürriyyət  oldu?  Ağamalı  oğlu  da  cavab  verib  ki:  «Fikir 
eləməyin, doktor Nəriman doğru deyib, qoy eləsinlər, bizə qalacaq». 
Şəmsi  Əsədullayev  də  Bakı  neftxudalarından  biri  idi.  Əmircan 
kəndindəndir;  ata-babadan  onlar  da  rəncbər  və  arabaçı  olublar.  Suraxanıda 
buğda  və  arpa  əkirlərmiş;  biçindən  sonra  arabaçılıq  edər,  yük  daşıyıb  kirə 
alarlarmış. Dəmir yolu olmayanda, onlar da araba karvanı ilə Tiflisə, oradan da 
Bakıya kirayə mal daşıyarlarmış. 
Neftin  ecazkar  qüdrətindən  milyonçu  olur,  həm  neft  mədəni,  həm  də 
neft daşıyan dəniz və çay donanması düzəldir. Şəhərin mərkəzində əsas fasadı 
Qoqol  küçəsinə,  digər  iki  yan  fasadların  biri  Gimnaziya  (Tolstoy)  küçəsinə, 
digəri  Karantin  (həzi  Aslanov)  küçəsinə  baxan  əzəmətli  bina  tikdirir.  Başqa 
binaları  da  vardı.  Xəzər  dənizi  sahillərinə  və  Volqaboyu  şəhərlərə  öz 
gəmilərində  neft  daşıtdırıb  satdırardı.  Camaat  arasında  Şəmsi  Əsədullayevə 
Nobellərin qənimi deyirdilər. Çünki bütün Rusiyada, Türküstanda, İranda, hətta 
Finlandiyada belə Nobellərin dükanı və kontorları ilə üzbəüz, ya da ki, yanaşı 
kontor və dükan açıb Nobellərdən ucuz qiymətə neft satar və ona mane olardı. 
Oktyabr  ayının  axırlarında  Volqada  naviqasiya  bağlananda  Bakıda 
neftin  qiyməti  xeyli  aşağı  düşürdü;  böyük  neftxudalar,  o  cümlədən  Şəmsi  də, 
xırda  mədən    sahiblərindən  nefti  ucuz  alıb  anbarlara  vurar,  yazda  naviqasiya 
açılanda daşıtdırardı Rusiyaya. 
Şəmsinin  Bakıda  bir  müsəlman,  Moskvada  isə  Mariya  Pavlovna  adlı 
rus  arvadı,  birinci  arvaddan  iki  oğlu  və  qızları  vardı.  Mariyanın  atası  çar 
downloaded from KitabYurdu.org

88 
 
ailəsinə  yaxın  senator  idi.  Bakı  neftinin  tükənməz  qızılı,  bir  də  qohum 
senatorun  köməyi  ilə  bağlı  qapılar  Şəmsinin  üzünə  taybatay  açılırdı.  Bütün 
bunların  hesabına  Peterburqda  Neva  çayı  sahilində,  Qış  sarayı  yaxınlığındakı 
məhəllədə  əzəmətli  bina  ucalda  bilmişdi.  Moskvada  Mariya  üçün  içərisində 
çarhovuz  və  oranjereya  olan  təmtəraqlı  mülk  almışdı.  Hər  il  Avropa 
şəhərlərinə,  yaylaqlarına  istirahətə,  səyahətə  gedirdilər. 
Böyük oğlu və müsəlman arvadı Mariyaya görə dava-şava salır, yola 
getmirdilər, 
Şəmsi qış aylarını, adətən, çox vaxt Moskva  və Peterburqda yaşayar, 
tacirlərlə  müqavilələr  bağlayar,  Novruz  qabağı  Bakıya  qayıdar,  satdığı  nefti 
müştərilərə  yola  salardı;  Mərdəkandakı  yaraşıqlı  malikanəsində  yaşayar, 
qohum-əqraba,  dost-aşna  ilə  gününü  eyş-işrətdə  keçirdərdi;  o  gün  olmazdı  ki, 
əzəmətli binanın orta günbəzi üstündəki mildə ştandart yellənib dörd bir tərəfə 
ziyafət məclisinin davam etdiyi xəbərini verməsin. 
Qocaman  buruq  ustası,  əmək  veteranı  Mövsüm  kişi  nəql  edirdi  ki, 
yazın  əvvəli  idi.  Novruz  bayramından  bir  az  keçmişdi,  qohumum  Murtuz 
Muxtarovun bağında idim; əlimdə bel bağçada gülləri sulayırdım, qəfəslərdəki 
min bir avazla oxuyan quşlara dən, ceyran və marallara yem verirdim. Quşlar 
da, heyvanlar da, çiçəklər də elə bil baharı salamlayırdı. Nökər yaxınlaşıb dedi 
ki, Murtuz ağa sizi çağırır. Getdim. Murtuz şüşəbənd eyvanda oturmuşdu; məni 
görəndə  dedi:  «Oğul,  Ağa  Şəmsi  Məskodan  qayıdıb,  bağdadır.  Get  malakeş 
usta  Məsməliyə  xəbər  ver,  axşamüstü  gəlsin,  gedək  Ağa  Şəmsiyə  baş  çəkək. 
Usta Məsməli söhbətcil kişidir, xoşməcazdır. Şirin danışır». 
Axşamüstü  getdik  Şəmsinin  bağına.  Nərd  oynayırdı.  Mehriban-
mehriban  görüşdük.  Başladı  təzədən  nərd  atmağa.  Qaşqabağı  yerlə  gedirdi. 
Gödək-boy,  gombul,  tüklü  bir  kişi  idi.  Bizə  çay  gətirdilər.  Birdən  uzaqda 
paroxod  fit  verdi.  Malakeş  Məsməli  dedi:  «Ağa  Şəmsi,  paraxodundur  a,  fit 
verir,  elə  bil  səni  haylayır.  Fiti  min  gəminin  fitinin  içindən  seçilir.  Böyük 
oğlun, bala xozeynin adınadur a...». 
Kiçik bir haşiyə: deyilənlərə görə, Şəmsi gəmilərin fitinə yaman aşıq 
imiş,  bütün  gəmi  və  barkazlarındakı  sirenaları  xüsusi  sifarişlə  qayıtdırarmış. 
Bir dəfə  köhnə  gəmisini satırmış. Müştəri deyir  ki,  gəmi çox  köhnədir. Şəmsi 
cavab verir ki, köhnəliyinə nə baxırsan, sən onun fitinə qulaq as, yeddi diyarda 
eşidilir. 
Malakeş  Məsməlinin  sözündən  Şəmsinin  rəngi  qaçdı,  papağını 
peysərinə itələyib,  yerindən  sıçrayıb qalxdı. Hirsli-hirsli qışqırdı:  «O paroxod, 
indi  mənimki  döyül,  borclu  olduğum  adamlarınkıdır.  Pul  yeyələrininkidir»,  - 
papağını  götürüb,  zərblə  yerə  çırpdı,  başladı  böyük  oğlunu  söyməyə, 
qarğışlamağa  -  «Ay  oğul,  səni  görüm  zəlil  olasan,  ananla  bir  gora  basdırım, 
məni xəcil elədüz, müflis elədüz!». 
downloaded from KitabYurdu.org

89 
 
Boğazı  tutuldu,  su  verdik,  oturdub  başladıq  təsəlli  verməyə.  Şəmsi 
sakit  olmurdu,  Muxtarova  baxıb  dedi:  «Ağa  Murtuz,  bax  gör,  böyük  oğlum, 
dəyyus,  başıma  nə  mərəkə  açıb.  Hər  il  payızın  axırlarında  müştəri  tacirlərlə 
daqavor  bağlayıb,  neft  satıram.  Bakıya  pravlyaşiyə  tel  vururam  ki,  bu  qədər 
ucuz  qiymətə  neft  al  xırda  sahibkarlardan,  vur  anbarlara;  yazda  yollayım 
müştərilərə.  Bu  il  vurduğum  tel  gəlir  bura  cümə  günü  çatır,  pravlyaşi  olmur 
kontorda.  Aparıb  verirlər  Mirzə  başıbatmışa.  O  da  teli  oxuyur,  anasınnan  söz 
bir  olub  gizlədirlər.  Allah  canını  almış,  mənim  gəlməyimdən  bir  həftə  qabaq 
anasını  götürüb,  Xorasan  ziyarətinə  aparıb    ki,    üz-üzə    gəlməyək.  Gəlib  
pravlyaşiyə  tapşırıram  ki,  aldığım  nefti  yavaş-yavaş  paraxodlara  vur,  yerit  
Urusiyyətə, müştərilər intizardadır. Deyir ki, siz  payızda sərəncam vermədiniz, 
mən  də  icazəsiz  sürət    edib,  neft  almadım.  Soruşuram,  necə  yəni,  tel   
vurmamışam? Deyir mən almamışam. Çatmayıb mənə.  Poçtu yoxladıq, məlum 
oldu ki, başı batmış Mirzənin əlinə düşüb. O da arvadımla müxənnət çıxıblar, 
əlbir olublar, Moskvadakı arvad üstündə, Mariyaya görə ana-bala başıma belə 
oyun açıb, məni xar elədilər». - Birdən başladı hirsindən ağlamağa. -  «İndi yaz 
gəlib,  neft  bahalanıb,  gərək  özüm  iki-üç  dəfə  baha  qiymətə  Bakıdan  aldığım 
nefti  öz  xərcimlə  daşıtdırım  Urusiyyətin  uzaq  şəhərlərinə,  Alla  Əkbərin 
qurtaran  yerinə,  qəbalə  bağladığım  tacirlərə  ucuz  satım.    Yol      pulu    da  
məndən.    Gəmilərin      çoxunu    satmışam,  zavodu  satmışam,  Ramanadakı 
mədəni  satmışam...  Müflisəm,  müflis...  Əlimdə  qalan  bu  bağdı,  şəhərdəki 
mülklərimdir,  bir  də  ki,  Suraxanıdakı  xırman  yeri...  Bunlar  da  tezliklə  satılar, 
əlimdən çıxar. Canım çıxsa  yaxşıdır», Qəzəblə özünü yerə çırpdı, ürəyi getdi. 
Otaqda  olanlar  birtəhər  onu  ayıldıb,  təsəlli    verdilər:  «Allah  kərimdir,  əl-
amanda qoymaz səni...». 
Musa Nağıyevin qızı Ümülbəni Şəmsinin gəlini böyük oğlunun arvadı 
idi.  Musa  dar  gündə  qudasının  dadına  çatıb,  iflas  olmaqdan  xilas  edir. 
Rusiyadakı  müştərilərə  neft  göndərir,  qoymur  şəhərdəki  mülkü,  bağı  və 
Suraxanıdakı  Xırman  yerini  satsın.  Fətulla  bəy  Rüstəmovun  məsləhətilə 
Suraxanıda  Xırman  yerində  Musanın  puluna  buruq  qurdurub,  quyu  qazdırır. 
Çox keçmir quyu elə bir fontan vurur ki, ətraf neft dənizinə dönür; özü də xalis 
Suraxanı  nefti,  benzinə  bərabər.  Müştərilər  göydə  götürürdülər.  Gündəlik 
hasilat on min tondan çox idi. O quyu, məşhur fontan vuran quyularla bərabər 
Bakı neft-qazma tarixinə daxil edilib, olduğu yerdə xatirə daşı basdırılıb, xüsusi 
nişana qoyulubdur. 
Bəxt ulduzu birdən parlayan neftxudalardan biri də Seyid Mirbabayev 
idi.  Çox  məlahətli  səsi  varmış,  musiqi  duyumu  yaxşı  imiş.  Dövlətlilər  bir-
birinin  bəhsinə  onu  toya  dəvət  edər,  güclü  pul,  qiymətli  hədiyyələr  verərdilər. 
Varşavada  səsini  qramofon  vallarına  yazdırıb,      çox    baha    qiymətə    satırdı;   
çox   vaxt  birə-iki, birə-üç qiymətə. 
downloaded from KitabYurdu.org

90 
 
Bir dəfə Bakı kəndlərindən birinə toya  gedir,  məclisi çox  şənləndirir. 
Bəyi  tərifləyəndə  cuşə  gəlir,  dəfi  atıb-tutur,  ilhamla  oxuyur:  «Gəlsin  görüm 
bəyin  igid  əmisi,  görüm  a  bəy,  toyun  mübarək  olsun,  qohumun-qardaşın  bizə 
borc olsun». 
Bəyin əmisi qavala iki dənə beşyüzlük salır... Əl salırlar, hərə bir söz 
deyir, məclis daha da qızışır. -Seyid tərif etməkdə olur: 
«Gəlsin görüm bəyin varlı dayısı, gəlsin görüm bəyin comərd dayısı, a 
bəy,  sənin  toyun  mübarək  olsun,  olasan  sən  on  iki  oğul  atası,  igid  dayın  bizə 
borc olsun». 
Oğlanın  dayısı  gözəl  libasda,  belində  qızıl  kəmər,  qızıl  xəncər, 
tapança, boynundakı qızıl zəncirdən sallanan brilyant, yaqut medalyonlar bərq 
vurur,  yerindən  qışqırır:  «Seyid,  ana  babamdan  mənə  miras  qalmış  «Bala 
şoranlıq»da  qazdırdığım  quyunu  sənə  xələt  verirəm...  Nə  çıxsa  sənin  bəxtinə, 
quyu  başa  çatana  qədər  xərci  mənim  boynuma.  Cəddinə  qurban  olum,  bir 
«Segah» oxu. 
Belə  töhfədən  sonra  Seyid  sağ  əlini  qoyur  qulağı  qənşərinə,  adsız 
barmağındakı  üzüyün  iri  brilyant  qaşı  min  bir  rəngdə  şəfəq  saçır,  elə  bir 
«segah» oxuyur  ki,  məclisdəkilər heyran qalır. Şabaş xanəndənin dəfinə  xəzəl 
kimi tökülür... Seyid brilyant sərrafı və aşiqi imiş, yığırmış. 
Birdən  «Bala  şoranlıq»dakı  quyu  fontan  vurur,  yeri-yurdu  qızıl  seli 
bürüyür,  xanəndə  Seyid  bir  anda  dönür  olur  milyonçu  Seyid...  Neftxuda, 
Varşavada  səsi  salınmış  valları  bir-bir  baha  qiymətə  alır  sındırır  ki,  guya  əsl 
sənəti  olan  xanəndəliyi  indiki  milyonçuluğuna  əskiklik  gətirər,  şan-şöhrətini 
azaldar, keçmişinə arxa çevirir. 
Yeri  gəlmişkən,  xoş  avazlı,  məlahətli  səsin  Varşavada  qramofon 
valına yazılması ilə və Seyid adı ilə əlaqədar bir əhvalatı oxuculara çatdırmaq 
elə zənn edirəm ki, maraqlı olar. 
Seyid  Mirbabayevdən  sonra  Qarabağlı  xanəndə  Seyidi  səsini  yazmaq 
üçün Varşavaya dəvət edirlər. Gedir oxuyur və səsi vala düşür; adını soruşanda 
deyir ki, Seyid. Məəttəl qalırlar və deyirlər ki, Seyid adlı adanın səsi bizdə var. 
Necə olar, o da Seyid, sən də Seyid? Xeyli götür-qoydan sonra iki Seyidi bir-
birindən ayırd etmək üçün qərara gəlirlər ki, ikinci Seyidə" Şuşinski adını əlavə 
etsinlər. 
Seyid Mirbabayev başlayır başqa milyonçular kimi cah-cəlal qurmağa. 
Aramyanın dəniz sahilindəki mülkünü alır. 
Aramyan  həmin  mülkü  bir  dəfə  qumarda  uduzmuşdu.  Hadisə  belə 
olub. Klubda oyunda başı necə qızışırsa var-yoxu əldən gedir, axırda mülkü də 
qoyur  banka,  o  də  əlindən  gedir.  Xəbər  evlərinə  çatır.  Klubda  birdən  görürlər 
ki, qapı açıldı, Aramyanın arvadı girdi qumar oynanan otağa, uzaqdan başladı 
sözə: «Əzizim, eşitdik ki, pulları, üstəlik mülkü də uduzmusan. Əcəb eləmisən. 
downloaded from KitabYurdu.org

91 
 
Heç  kefini  pozma.  -  Əlindəki  balaca  çamadanı  uzadır  ərinə.  -  Al,  bunun 
içindəkiləri də uduz, amma qəm yemə». - Çamadanı qoyub gedir. 
Çamadanın qapağını açanda görürlər ki, bütün qiymət qızıl-cəvahirat, 
bəzək əşyalarını ərinə təsəlli, ürək vermək üçün gətirib. 
Oyun  təzədən  qızışır.  Aramyan  uduzduğu  pulların  da,  mülkü  də  geri 
qaytarır... 
Yay və qış klublarında hər axşam qızğın oyun gedərdi. Qumarda min 
manatlarla pulu, mülkü udan kim, uduzan kim... Bəzən varlı müflis, hoqqabaz 
bir adam isə dövlət, var, mülk, zavod sahibi olardı. 
Şəhərin məşhur qumarbazlarından biri də xəsislikdə ad çıxarmış Hacı 
Hacağa oğlu Yusifağa idi. Qarınqulu, kəmağıl bu adam bir gecədə çoxlu pul və 
bir  neçə  mülkü  qumarda  uduzandan  sonra  deyir  ki,  «adə,  iş  bərkiyir,  gərək 
özümü yığışdıram». Sonra da əzəmətli mülkü, içərisindəki avadanlıqla birlikdə 
on dəqiqənin içində qumarda uduzur. 
Arvadı, qohum-əqrabanın, xeyirxah adamların məsləhətilə vəkil tutub 
Naberejnı  (Neftçilər)  prospektindəki  dörd  mərtəbəli  görkəmli  binanı  öz  adına 
keçirtdirir ki, əri qumarda uduza bilməsin. 
Dağlı Abbasla, Malbaş Yusif də məşhur qumarbaz, qoçu idilər; onlar 
Hacağa  oğlu  Yusifağanı  Novxanıya,  Pirşağıya  dəvə  ətindən  qutaba,  cız-bıza 
qonaq  aparıb»  qumarda  lat-lüt  eləyib  yola  salırdılar.  Yusifağa  axır  da  yaman 
günə  qalır.  Atasının  dostlarından  biri  Yusifağanı  çağırıb  deyir  ki,  atan  öləndə 
mənə  vəsiyyət  etmişdi  ki,  sənə  çatdırım,  yaman  günə  qalanda  özünü  böyük 
otaqda,  çilçıraq  sallanan  qırmaqdan  əsasən,  biabırçılıqdan  canını  qurtarasan. 
«Atam  deyib  özümü  asım!».  «Bəli».  Gedib  özünü  asmaq  istəyəndə  çıraq 
sallanan  qırmaq  yerindən  çıxır,  qızılla  dolu  iki  kisə  yerə  düşür.  Yusifağanın 
kefi  kökəlir.  Lakin  çox  keçmir  ki,  həriflər  onları  da  əlindən  alırlar.  Düşür 
dilənçi gününə. 
Danışıb gülmək, vaxt keçirmək üçün içərişəhərli məzhəkəçi Şönü oğlu 
Abdullanı  da  tez-tez  məclisə  çağırardılar.  Şəhərdə  Şönü  oğlu  ilə  əlaqədar 
maraqlı bir  əhvalat danışırdılar. Bir nəfər dövlətli Kərbəla ziyarətinə  gedəndə 
Şönü oğlunu özünə həyan aparır, at alır, xərcini boynuna götürür. Dolu bir kisə 
verir  Şönü  oğluna  ki,  bunu  gizlət  yəhərin  altında,  mənzil  başında,  Kərbəlaya 
çatanda verərsən mənə. 
Dövlətli  Kərbəlaya  çatanda  kisəni  istəyir.  Şönü  oğlu  cavab  verir  ki, 
kisədəkini qovut bilib  yol boyu  yemişəm.  «Necə  yəni  yemişəm?!»  - təəccüblə 
kişi soruşur. Şönü oğlu deyir: «Nəinki yemişəm, bayıra da getmişəm». Düşür 
dava,  kişi  deyir:  «Adə,  o  mənim  atamın  sümükləri  idi,  həvəngdə  döyüb  toza 
döndərib,  kisədə  gizlədib  gətirirdim  ki,  burda,  Kərbəlada  basdırıb,  üstündə 
qəbir  tikdirim».  Şönü  oğlu  deyir:  «Əvvəldən  xəbər  eləyəydin  də,  mən  nə 
biləydim». 
downloaded from KitabYurdu.org

92 
 
Milyonçu  olandan  sonra  Seyid  Mirbabayev  gedir  Hacı  Zeynalabdin 
Tağıyevin  yanına,  xahiş  edir  ki,  siz  şəhərdə  olan  bütün  imarətləri  tanıyırsız, 
yanınıza  məsləhətə  gəlmişəm,  mülk  almaq  istəyirəm.  O  da  deyir  ki,  şəhərdə 
çoxlu  mülküm  var,  oturduğum,  bir  də  doğulduğum  evlərdən  savayı,  hansını 
istəyirsən  qurbandır  səddinə.  Seyid  razılıq  edir  və  deyir  ki,  Hacı,  sizin 
mülklərdə mənim gözüm yoxdur... Hacı deyir: «Onda məktub verim get Tiflisə. 
Aramyan dəniz qırağındakı  imarəti satır, bəlkə ala bildin.  Çox  yaxşı  mülkdür, 
heç mənim imarətimdən əskik deyil. Çox da şükümlü binadır. Özüm o binada 
neçə  il  yaşadım,  evim  hazır  olanda  ordan  köçdüm.  Sonra  Ağa  Musa  neçə  il 
yaşadı,  elə  mən  olan  otaqlarda».  Hesabdarı  Mirhəbibi  qoşur  Seyidə,  göndərir 
Tiflisə, Aramyanın üstünə. Bir məktub da verir və deyir ki, bunu əvvəl aparıb 
verərsən  canişin  idarəsinə,  deyərsən  ki,  Qori  seminariyasının  hamiliyini 
götürürəm  boynuma.  İldə  bir  neçə  min  xərcin  çıxsa  da,  padşahlıq  qabağında 
üzün ağ olar, sözün keçər, gələcəkdə artıq müsəlman uşağı göndərə bilərik ora. 
Mən  də  elə  buna  görə  Bakı  texniki  məktəbinin  hamiliyini  götürdüm  üstümə. 
Gəlmişdilər  ki,  bina  üç  ildir  qalıb  yarımçıq,  otuz  min  manat  çatışmır.  Dedim 
otuz beş min manat verirəm, özüm də o məktəbin hamisi oldum... Ağa Musa da 
realnı  şkolun  hamisi  oldu,  indi  orda  oxuyanların  yarıya  qədəri  müsəlman 
balalarıdır. 
Seyid, Hacı deyən kimi eləyir, gedir canişinliyə Qori seminariyasının 
hamiliyini götürür boynuna. Tiflisdə bu xəbər dönür böyük bir hadisəyə, hamı, 
hər yerdə bu barədə danışır. 
Aramyan  da  Bakıdan  gələn  qonaqları  çox  hörmətlə  qarşılayıb  qəbul 
edir,  nökəri  göndərib  çamadanlarını  mehmanxanadan  apartdırır  öz  evinə, 
qonaqlara deyir, «Hacının adamlarının Tiflisdə mehmanxanada qalması mənim 
üçün  ayıbdır,  təhqirdir.  Nəinki  sizin  kimi  hörmətli  şəxslərin,  hətta  Hacının 
nökərinin da mənim evimin baş tərəfində yeri var». 
Onları  neçə  gün  qonaq  saxlayır,  o  ki  var  hörmət  edir,  şərəflərinə 
ziyafət  düzəldir.  Tiflisin  görməli  yerlərinə  aparır,  mehribanlıq  göstərir,  axırda 
deyir  ki,  bir  vaxt  mən  o  mülkü  satmaq  istəyirdim,  sonra  fikrimdən  daşındım. 
İndi  ki,  Hacı  üstümə  adam  göndərib,  məsləhət  görür,  satıram.  Üç  yüz  min 
manat qiymət qoymuşdum.  Hacının xatirinə əlli  min manat güzəştə gedirəm. 
Seyid  Mirbabayev  bir  sözü  iki  eləmir,  cibindən  bank  kitabçasını 
çıxardıb, dörddə bir milyon manata çek yazıb qol çəkir, Aramyana uzadır. 
Yola  düşəndə  Aramyan  iki  zərf  verir  Mirhəbibə  və  deyir:  «Bu  zərfi 
Hacıya çatdırarsan. Bu birisi isə sənindir». 
Mirhəbib  deyirdi:  «Yaman  təşvişə  düşdüm,  görən  mənə  nə  verib». 
Vaqonda  zərfi  cırdım,  gördüm  ki,  içində  beş  dənə  yüzlük  var...  Seyid  xəbər 
aldı:  «Aramyan  xozeyin  sənə  nə  qədər bəxş  edib».  Cavab  verdim  ki,  beş  yüz 
manat;  zərfi  ona  uzatdım.  Beş  yüz  manat  da  o  bağışladı.  Mirhəbib  də 
Mərdəkanda bağ saldırıb, gözəl bir mülk tikdirir. 
downloaded from KitabYurdu.org

93 
 
Birdən-birə milyonçu - neftxuda olanlardan biri də Binəqədili Səlimov 
idi.  Ata-baba  yurdunda  quyusu  fontan  vurmuşdu.  Nəql  edirdi  ki,  var-yoxu 
xərclədim,  qohum-əqrəbaya  əl  açdım,  bir  qədər  borc  verdilər,  quyu  döndü 
əjdahaya  hamısını  uddu...  Nöyüt  görünmədi.  Hər  cümə  axşamı  fəhlələrə  pul 
vermək  lazım  idi,  kasıb  adamlar,  yarıtox,  yarıac,  gündə  on  iki  saat  ağır 
dəmirləri qaldırır, daşıyır, zığ-palçıq içində vurnuxurlar..,. Mədən qonşularımın 
gözü mülkümdə idi; allahdan istəyirdilər ki, iflas olum, ucuz qiymətə yeri alıb, 
məni  aldatsınlar...  Bir  neçə  nəfər  borc  vermək  istəyirdi,  amma  ağır  şərt 
qoyurdular.  Axırda  qərara  gəldim  ki,  gedim  Peterburqa  padşaha  yol  tapım, 
düşüm  ayağına,  əhvalatı  nəql  edim,  kömək  istəyim.  Nöyüt  çıxanda  borcu 
qaytarım. Kənddə bir dükanımız vardı, onu girov qoydum, pul götürdüm... Usta 
ilə fəhlələrə ay yarımlıq maaş qoydum. Çörək bişirtdirib məfrəşlərə doldurdum 
ki, gedib qayıdana qədər mənə bəs eləsin. O zaman müsəlman dindarları səfərə 
çıxanda  məfrəşlərə  qurumuş  lavaş  doldurub  aparırdılar,  üstünə  su  çiləyib 
yeyirdilər. 
Biləcəriyə gəlib bilet alıb qalxdım vaqona. Fikir götürmüşdü məni, az 
qalırdı  ürəyim  partlasın,  qabaqdan  qış  gəlir,  qürbət,  yad  el,  görəsən  sözümə 
qulaq  asan  olacaqmı?  Yaxşı  bir  xəzim  vardı,  pəncərənin  yanında  asmışdım. 
Sərnişin az idi. Birdən platformada buruq ustası gözümə dəydi, üst-başı nöyüt 
içində.  «Allah  şeytana  lənət  eləsin»  deyib  gözlərimi  sildim,  fikirləşdim  ki, 
yəqin  başıma  hava  gəlib.  Bir  də  baxdım  usta  yoxa  çıxdı.  Mənə  elə  gəldi  ki, 
məni  çağırırlar.  Pəncərədən  boylandım,  usta  məni  gördükdə  qışqırdı: 
«Muştuluğumu  ver,  xozeyin,  quyu  fontan  vurur».  Elə  götürüldüm  ki,  bir  də 
fontan  vuran  quyunun  qabağında  ayaq  saxladım.  Göydən  nöyüt  yağır,  yeri-
yurdu  başına  alıb  sel  kimi  axır...  Biləcəridən  Binəqədiyədək  birnəfəsə 
yüyürmüşdüm... Bahalı xəz, çamadan, çörək dolu məfrəşlər qalmışdı vaqonda... 
Buruq  ustası  məndən  xeyli  sonra  gəlib  çıxdı...  Buruğun  dövrəsində,  yalan 
olmasın,  onlarsa  fayton,  qazalaq  vardı...  Adam  əlindən  tərpənmək  olmurdu... 
Hamı  məni  təbrik  etməyə  tələsir,  bir-birinə  macal  vermirdilər...  Mənə  pul 
uzadan kim, çek təklif edən kim, xoş söz deyən kim; bığımın altından keçmək 
istəyənlərin sayı-hesabı yox idi... 
Səlimov  şəhərdə  Starıy  politseyski  (Məmmədəliyev)  küçəsində  bir 
möhtəşəm  imarət,  Krasnovodski  (Səməd  Vurğun)  və  Kamenisti  (Şors) 
küçələrinin kəsişdiyi yerdə isə ikinci böyük imarət tikdirmişdi. Başqa küçələrdə 
də... Hamısı əzəmətli, arxitektura cəhətdən zəngin binalar idi. 
Bakı  milyonçularından  biri  də  Tumanyan  idi.  Qubernator  (sağlamlıq 
zonası)  bağı  ilə  üzbəüz  dördmərtəbəli,  hündür  binanı  (1893-1894)  o 
tikdirmişdi.  Özü  İran  təbəəsi  olsa  da,  Rusiyanın  çox  yerində  ticarət  kontoru 
vardı. Müzəffərəddin şah Avropaya səfər zamanı yolüstü Bakıya gələndə onun 
evinə  düşmüşdü.  İran  şahı  öz  səyahətnaməsində  Bakıya  gəlməyini  və  burada 
iki  gün  qalmağını  belə  təsvir  edir:  «Qatar  dayandı,  biz  vaqondan  düşdük,  
downloaded from KitabYurdu.org

94 
 
stansiyada  bizi    çoxlu  müsəlman  camaatı  -  təbrizlilər,  dağıstanlılar  qarşıladı. 
Hərbi  təşrifat  qaroulu  hazır  dayanmışdı,  musiqi  çalınırdı.  Bu  qaraulun 
qarşısından  keçdik,  sonra  əvvəldən  hazırlanmış  otağa  girdik;  burada  üləma, 
seyidlər və tacirlər, Tumanyanın adamları dayanmışdılar. Qafqaz işlərinə baxan 
Tiflisdə  oturan  baş    konsulumuz  Nazimülmülk  öz  məiyyətilə  hüzura  müntəzir 
idi.  Bir  neçə  dəqiqə  keçdi,  xəbər  verdilər  ki,  kareta  hazırdır.  Binadan  çıxdıq. 
Şiddətli xəzri əsirdi; küçələrdə  şərəfimizə asılmış  bayraqları, çıraqları və fəxri 
darvazanı  xəzri  xarab  eləyirdi.  Hiss  olunurdu  ki,  mənim  şərəfimə  xüsusi 
şadyanalıq hazırlayıblar. Küçələrdə və səkilərdə,   şiddətli küləyə baxmayaraq, 
çoxlu müsəlman və digər millətlərdən şəxslər vardı. 
Stansiyadan  mənzilə  -  iqamətgaha  iyirmi    dəqiqəyə  çatdıq. 
Tumanyanın  möhtəşəm  imarətinin      qabağında  çoxlu  xalı-xalça  döşənmişdi, 
bina  bayraqlarla  və  çıraqlarla  bəzədilmişdi.  Ətraf  çırağbanla  işıqlandırılmışdı. 
Karetadan  düşüb  imarətdəki  çoxlu  pillələrlə  qalxdıq.  İmarət  dördmərtəbəlidir. 
Biz  üçüncü  mərtəbədə  yerləşdik.  Otaqlar  avropasayağı,  çox  zəngin  və  əla 
döşənib    bəzədilmişdi.  Tumanyanın  adamları  məni  qarşıladılar,  onlarla 
görüşəndən  sonra  mənim  üçün  hazırlanmış  otaqlara  keçdim.  Mənimlə 
gələnlərin çoxusu da bu mülkdə yerləşdirildilər. 
Ertəsi  gün  sədr  əzəm  (baş  nazir  -  M.S.)  xəbər  verdi  ki,  rus 
imperatorunun  əmri  ilə  Qafqaz  canişini  Tiflisdən  mənimlə  görüşmək  üçün 
Bakıya gəlib, hüzura müntəzirdir. 
Canişin  içəri  girdi;  görüşdük.  Cüssəli,  xoş  sima,  fərasətli  və  aqil  bir 
şəxs idi. Qısa söhbətdən sonra o getdi. 
Bakının  bütün  əyanları  və  şəhər  hakimləri  hüzuruma  gəldilər, 
imperatorlara  layiq  mənə  üç  məcməidə  duz-çörək  gətirdilər.  Fərəcbəy  də 
hüzuruma  çatdı.  Ona  da  izhar  iltifat  etdim.  Rus  imperatorunun  hədiyyə 
göndərdiyi  altı  dənə  əla  tüfəngi  mənə  təqdim  etdilər.  Həddindən  çox  yaxşı 
tüfənglər idi. (Müzəffərəddin şah mahir ovçu imiş - M.S). 
Olduğumuz  imarətin  böyük  bir  eyvanı  vardı.  Buradan  dəniz 
görünürdü.  Eyvandan  ətrafa  tamaşa  etdik.  İmarətin  qabağında  çoxlu  adam 
yığılmışdı.  İran təbəələri də  çox idi; dalbadal  salavat  çəkir və  uca  səslə  hurra 
deyirdilər. 
Eyvandan şəhər və dəniz yaxşı görünür; şirin su olmadığı üçün, bir də 
torpağın pisliyindən və neftin çoxluğundan bu aralarda ağac yoxdur; azca ağac 
var ki, onu da çox böyük zəhmətlə yetişdirib saxlayırlar. 
Bakının  havası  o  qədər  də  tərifəlayiq  deyil;  çünki  dəniz  kənarıdır, 
rütubət  çoxdur,  həm  də  neft  mədəni  yaxındadır.  Hər  yerdən  -  divarlardan, 
yerdən, qapı və pəncərələrdən neft iyi gəlir, aləm qapqaradır. 
Xəzər  sahilindəki  bütün  şəhərlərə  buradan    neft  gedir.  Bakıda  çoxlu 
abad imarət var. 
downloaded from KitabYurdu.org

95 
 
Avropaya  təhsilə  göndərəcəyimiz  tələbələr  gəlmişdi.  Sədr  əzəm 
hüzuruma gətirdi. Onları müxtəlif dövlətlərin paytaxtlarına yolladım. 
Mən,  Sədr  əzəm,  bir  də  admiral  Arsenyev  karetada  neft  mədəninə 
tamaşaya  yollandıq.  Qabaqlar  neft  çeşməsi  yerlə  axarmış,  indi  bu  çeşmələr 
dərindədir,  quyu  qazıb  çıxardırlar,  xüsusi  tulumbalar  var;  ətrafda  iri  anbarlar 
düzəldiblər,  quyudan  çıxarılan  neft  arxla  o  anbarlara  axır,  çəlləklərə  doldurub 
daşıyırlar.  Neft  ticarətindən  çoxlu  mənfəət  əldə  edirlər;  mədən  sahibləri, 
tacirlər və rus dövləti bu mənfəəti bölüşdürürlər. 
Kareta  Fərəcbəyin  neft  mədəninə  çatdı;  bura  iri,  sanballı  mədən 
olduğundan  tamaşa  etməyinə  dəyərdi.  Neftin  necə  çıxmasına,  arxla  anbara 
axmağına baxdıq; birdən neft yağış kimi yağıb üstümüzə töküldü, o üfunətli və 
pis  iy  verirdi.  Burada  çox  dayanmadıq,  geriyə  qayıtdıq.  Dincəlmək  üçün  hər 
şey hazır idi. 
O axşam bakılılar şərəfimizə ziyafət - təşrifat məclisi düzəltdi. Bütün 
şəhər çırağban edilmişdi. 
Sabahı gün imarətin eyvanında oturdum. Sədr əzəm də hüzurumda idi; 
bütün  məktəblərin  şagirdləri  təzə,  gözəl  libasda,  əllərində  bayraqlar,  nəğmələr 
oxuya-oxuya 
dəstələrlə, 
(imperatorlar 
üçün 
edildiyi 
kimi) 
mənim 
iqamətgahımın qabağından keçirdilər. Şəhər əhalisi qarşımda dayanmışdı». 
Neft mədənlərində fəhləlik eləyən Molla Əhəd nəql edirdi ki,  «şəhəri 
bəzəmişdilər. Qartal nişanı olan rus və Şiri-Xurşid nişanlı İran bayraqlarını hər 
yerə  sancmışdılar;  eyvanlar  xalı  və  xalçalarla  bəzədilmişdi.  Qala  bürcünün 
üstündə  qara  çıraqlar,  «Qız  qalası»nın  və  «Qoşa  qala  qapısı»nın  üstündə  iri 
məşəllər  yanırdı.  Haşımov  (Gənclər)  meydanında  zurna-balaban  çalınır, 
kəndirbazlar oynayırdı. Rəngarəng fanarlar yanırdı. 
Axşam  dənizdə  əlvan  çıraqlarla  -  şamlarla  bəzədilmiş  gəmilər, 
qayıqlar seyrə çıxmışdı; musiqi çalınırdı;  şahın şərəfinə  toplardan yaylım atəşi 
açdılar. 
Spaski  (Qasım  İsmayılov)  küçəsində  yerləşən  İran  konsulxanasının 
böyük  həyətində  qurban  kəsib,  şənlik  düzəltmişdilər.  Küçələrdə  adam  əlindən 
tərpənmək olmurdu.  Şahın düşdüyü binanın  qabağında iki  gün böyük izdiham 
oldu. Adam əlindən tərpənmək mümkün deyildi. 
Neft  mədənində  və  zavodlarda,  şose  yollarında,  inşaatda  ən  ağır 
işlərdə  çalışan  fəhlələrin  əksəriyyəti  iranlılar  idi,  hamısı  yığıncağa  gəlmişdi. 
Şah  küçə  eyvanına  çıxanda  bir  fəhlə  özünə  od  vurub  yandırdı.  Alovu 
söndürmək üçün fəhlənin üstünə pal-paltar   atdılar.» 
O vaxtlar ümumiyyətlə, fəhlələrin, xüsusilə də iranlıların güzəranı çox 
ağır  keçirdi.  İranın  özündə  şah  istibdadı,  mülkədar,  xan  zülmü,  məmurların 
cəza tədbiri, ölkədə iqtisadiyyatın tənəzzülü, işsizlik, hərc-mərclik aclıq onları 
vətəni  tərk  etməyə  vadar  edirdi.  Ayağı  yer  tutan  iş  dalınca  Rusiyaya  qaçırdı: 
Bakıya,  Həştərxana,  Samaraya,  Gürcüstana,  Şimali  Qafqaza...  Qürbətdə  onlar 
downloaded from KitabYurdu.org

96 
 
kapitalistlərin, güclülərin, qolu zorbaların zülmü altında əzilirdilər. Qoçu aldığı 
tapançanı  yoxlamaq  üçün  yoldan  keçən  yazıq  iranlını  nişan  alıb  öldürürdü, 
sorğu-sual edən də olmurdu. Bakının «həmşəri palanı» (Şors küçəsinin yuxarı 
başı)  adlanan  məhəlləsində  ancaq  kasıb  iranlılar  yaşayırdı.  Oradan  o  yana 
zibillik,  çöl-biyaban  idi.  Taxtadan,  ağac  parçalarından,  paslı  dəmirdən 
quraşdırılmış alçaq, rütubətli daxmalar, qaranlıq zirzəmilər məskənləri idi; beş-
altı adam bir daxmada, bir zirzəmidə  yaşayırdı. Ətraf çirkab, üfunətli.  Axşam 
düşəndə  Kamenisti  (Şors)  küçəsi  ilə  üzüyuxarı  hambalların,  fəhlələrin  axını 
başlayırdı, özləri də mazutlu, palçıqlı, cır-cındır içində. Gündə on iki saat ağır 
iş...  Yarıtox,  yarıac...  Qürbətdə  qaldıqları  müddəti  yırtdıqları  mitilin  sayı  ilə 
hesablayırdılar: üç mitil, beş mitil, yeddi mitil... 
Elə  ki,  xəzri  başlayırdı,  «həmşəri  palanı»nda  toz  əlindən  göz-gözü 
görmürdü;  yağışda  daxmaları,  zirzəmiləri  su  basırdı...  Yoxsullar  yaşayan 
küçələrdə, həyət-bacada palçıq dizə çıxırdı. 
Yağışlar zamanı sel dağlıq məhəllələrindəki zir-zibil və palçığı gətirib 
tökürdü şəhərin bazar küçəsinə, Quba (indiki Füzuli) meydanına... 
İranlı  fəhlə  özünü  yandıran  günün  axşamı  (onsuz  da  gündə  bir  neçə 
fəhlə mədəndə, quyularda, zavodda tələf olur, ya da qoçu gülləsilə ölürdü) Hacı 
Zeynalabdin Tağıyev şahın şərəfinə verdiyi böyük ziyafətdə giley-güzar edir ki, 
mən müsəlman olduğum halda bəs niyə mənim yox, gedib erməni Tumanyanın 
evinə  düşdünüz.  Şah  cavab  verir  ki,  sən  müsəlman  olsan  da,  rus  təbəəsisən, 
Tumanyan isə mənim rəiyyətimdir. İran təbəəsidir, onun evi mənim evimdir. 
Milyonçulardan biri də Hacı Hacağa idi. Sandıq milyonçusu. Şəhərdə 
çoxlu  mehmanxanası,  karvansarası,  sərnişin  və  yük  daşıyan  gəmiləri  vardı. 
Deyirlər  ki,  Hacı  bir  dəfə  gəmiyə  qalxanda  matros  onu  tanımır,  biletsiz 
olduğunu  güman  edir,  itələyir,  Hacı  yıxılır.  Hacağanın  oğlu  və  kürəkəni 
matrosu  döymək  istəyəndə,  Hacı  cəld  ayağa  qalxıb  onları  qoymur:  «Lazım 
deyil! Gərək deyil! İş düşər polisə, bizi cərimə edərlər. Mənə heç nə olmayıb, 
bir balaca toza batdım, onu də çırpdım, qurtardı getdi». 
Hacı Peterburqa gedir, çoxlu mal alır. Ancaq limanda deyirlər ki, daha 
yük qəbul etmirik, malları ancaq yazda, altı aydan sonra götürəcəyik. Əzü nəql 
edirmiş  ki,  o  qədər  yükün  yarım  il  anbardaqalma  xərci  neçə  min  manat 
edəcəyini fikirləşəndə az qaldım dəli olam, baş soxmadığım idarə qalmadı, heç 
nə  eləyə  bilmədim.  Əlim  hər  yerdən  üzüldü,  başladım  Fitilbörk  küçələrində 
hərlənməyə. İri bir kilsənin qabağına çatanda yorulub oturdum. Bir qoca mənə 
yaxınlaşıb  dedi  ki,  arxanı  çarın  sarayına  tərəf  çevirib  oturma,  buraya  tez-tez 
durbinlə baxırlar, acıqlarına gələr. 
Ehtiyatsızlıq edirsən,  gəlib səni tutarlar,  məni də qulluqdan qovarlar, 
bir  tikə  çörəyim  var,  o  da  əlimdən  çıxar.  Durdum  ayağa,  başladım  mərmər 
qəbirlərin  arasında  hərlənməyə;  qoca    kişidən    xəbər    aldım  ki,  bu  qəbirlər 
kimindir.  Cavab  verdi  ki,  imperatorların,  onların  arvadlarının,  böyük 
downloaded from KitabYurdu.org

97 
 
knyazların,  generalların  qəbirləridir.  Bir  qəbrin    yanında    oturub    başladım 
ağlamağa. Ürəyim dolu idi, az qalırdı partlasın. Heç yarım saat keçməmişdi ki, 
bir də gördüm iki  əfsər  mənə yaxınlaşıb dedilər ki, dur düş qabağımıza  gedək 
bizimlə.  Düşdüm  qabaqlarına.        Məni  gətirdilər  padşahın  evinə.  Mərmər 
pillələrlə qaldırdılar, bir neçə bəzəkli otaq keçdim. Orta yaşlı hərbçi bir arvadla 
pəncərədən  bayıra  baxırdılar.  Ayaq  səsinə  döndülər,  kişi  əlindəki  durbini 
arvada  verdi,  mənə  tərəf  gəldi.  O  saat  tanıdım  ki,  Nikolay  padşahdır.  Təzim 
etdim. Soruşdu ki, kimsən, nə üçün gəlmisən. Arvad da gəldi yanımıza. Dedim 
ki, Bakıdan gəlmişəm. Tacir   babayam. Xəbər aldı  ki,  o  qəbirlərin yanında 
niyə  oturmuşdun,  niyə  ağlayırdın.    Birtəhər  başa  saldım  ki,  bizim  dinimizdə 
padşah  yer  üzünün  allahıdır.  Onlara  ağlamaq,  ruhlarına  dua  eləmək  savabdır, 
bizim  borcumuzdur.  Dediklərimi      arvada  firəng  dilində  başa  saldı.  Üz-
gözündən anladım  ki, sözlərim onun da, padşahın da xoşuna gəlib. Xəbər aldı 
ki,  indi  burda  neyləyirsən.  Dedim  çoxlu  mal  almışam,  amma  limanda  yük 
götürmürlər. O,  qapıdakı zabitə nə tapşırdısa, zabit dəftərçəsini çıxardıb yazdı; 
sonra məni qaldığım mehmanxanaya apardı  və tapşırdı ki, səhər saat doqquzda 
hazır ol,  gəlib səni aparacağam. Sübh  tezdən qalxıb namaz qıldım, bir stəkan 
qəhvə  içib,  başladım  gözləməyə.  Zabit  gəlib  çıxdı,  məni  faytona  mindirib 
böyük  bir  imarətə  apardı.  Qapıda  qılınclı-tapançalı  zabitlər  o  saat  təzim 
elədilər,  qapını  taybatay  açdılar.  Yenə  böyük  bir  otağa  girdik.    Haçasaqqal,   
uzunbığ, ahıl bir hərbçi ayağa qalxıb mənə sarı gəldi, aparıb yumşaq stulda yer 
göstərib, oturtdu. Dilmancı çağırdılar. Hər şeyi dedim, yazdılar. Mənə iki zabit 
qoşub  göndərdilər  limana.  O  saat  kağızları  yazıb  verdilər,  malları  götürdülər. 
Bakıya çatanda, gördüm ki, yüklər məndən tez gəlib, daşıyıblar anbarlara... 
Neçə  il  sonra  Hacı  Hacağanı  Peterburqa  dəvət  edirlər.  Vağzala 
düşəndə  iki  zabit  gəlib  onu  qarşılayır,    kareta  dayanan  yerə  aparırlar.  Hacı 
Hacağa  xəbər alır ki, bu araba kimindir. Başa salırlar ki, bu karetanı çar sənə 
özü göndərib ki, oturasan. Hacı Hacağa Xorasan kürgünü çiyninə salır və deyir: 
«Gedək,  rəiyyət  padşah  arabasına  oturmaz,  padşahın  arabası  qabaqda  gedər, 
rəiyyət də onun dalınca piyada... Bunun özü böyük şərəf, böyük fərəhdir...». 
Bakıdakı  «Metropol»  mehmanxanasını  hərraca  qoyurdular.  Hərracın 
Tiflisdə olacağı xəbər verilirdi, Hacı Hacağa gedir ora. Bədxahlar onu ələ salıb 
soruşurlar  ki,  Hacı,  burda  nə  gəzirsən?  Sən  yumşaq  rezin  çarxlı  faytona  bir 
abbası  verib  minmirsən  ki,  bahadır,  üç  şahılıq  dəmir  təkərli,  köhnə  faytonda 
gedirsən.  Hərracda  əlli-altmış  min  manat  söhbəti  olacaq.  «Tamaşaya 
gəlmişəm» deyir. Hərracda mehmanxanaya əlli min manat qiymət elan edilir və 
yavaş-yavaş  qalxır  altmış  min  manata:  Hacı  Hacağa  qışqırır:  «Yetmiş  min!». 
Ehtiraslar  təzədən  soşur.  Qiymət  qalxır  doxsan  min  manata.  İkinci  zəng 
çalınanda  Hacı  Hacağa  qışqırır:  «Doxsan  doqquz  min  manat!»  Çaxnaşma 
düşür. Mehmanxananı Hacı alır. Küçədə bədxahlar soruşur ki: «Hacı, bu qədər 
pul  hardan?»  Cavab  verir  ki,  «Faytonlara  vermədiyim  şahılardan!»  Başqası 
downloaded from KitabYurdu.org

98 
 
xəbər  alır:  «Hacı,  bəs  niyə  yüz  min  manat  demədin!»  «Axı  min  manatla  beş 
min dəfə faytonda getmək olar». 
Hacı  Hacağanın  evinə  təzə  qulluqçu  götürürlər.  Qaş  qaralanda 
qulluqçuya  deyirlər  ki,  çıraqları  yandır.  O  da  pəncərədəki  çıraqların  şüşəsini 
bir-bir  çıxardır,  kibriti  alışdırıb  yandırır.  Hacı  bunu  görəndə  cəld  qulluqçunun 
başının üstünü alır: «Dayan! Dayan! Əvvəlcə çıraqların şüşəsini çıxar, düz yan-
yana».  Qulluqçu  onun  dediyinə  əməl  eləyir.  Hacı  bir  kibrit  alışdırıb  çırağın 
beşini yandırır, sonra da bir parça kağız götürüb alışdırır, çıraqların o birilərini 
də yandırır və qulluqçuya deyir: «İndi şüşələrini tax, hər gün bax, belə edərsən. 
Yoxsa hər çırağa bir kibrit çöpü yandırsan məni müflis edərsən...» 
Hacı Hacağanın qəribə bir xasiyyəti də varmış. Xoşu gəlməyən adam 
ona salam verəndə «Xudahafiz» deyə uzaqlaşarmış. 
Professor memar Sərkisov deyirdi ki, milyoner Adamov qardaşlarının 
da maraqlı tarixçələri var... 
Bu  qardaşlar  Bakıya  əliboş  gəlib,  zirzəmidə  emalatxana  açıb, 
başlayırlar  xarratlığa.  Səhər  alaqaranlıqda  işə  başlayar,  bir  də  axşam  çıraqlar 
yananda zirzəmidən çıxardılar. Külli ixtiyar böyük qardaşın əlində idi. O, bazar 
günləri hər qardaşa bir abbası xərclik, iki şahı da dəllək və hamam pulu verərdi. 
Hamıya  pal-paltarı  o  alar,  təsərrüfata  özü  baxardı...  Beş  ildən  sonra,  bazar 
günlərinin  birində,  səhər  çayından  sonra  böyük  qardaş  fərəhlə  deyir  ki, 
sabahdan emalatxanada iki nəfər işləyəcək. Bankda bir milyon manat pulumuz 
var,  körpü  almışam,  taxta-şalban  alış-verişi  edəcəyik.  Müqavilə  bağlamışam, 
Rusiyadan, bir də Lənkərandan, Ənzəlidən tir, ağac, taxta göndərəcəklər. 
Bakıda  başqa  milyonçular  da  vardı:  Şibayev,  Leonozov,  Rotşild, 
Zubatov, Bakendorf və s. 
Mantaşev  Bakı  neftindən  yüz  milyonlarla  fayda  götürürdü,  şəhərdə 
bircə  dənə  fərli  bina  tikdirib.  Amma  mədənlərdə,  dustaqxanadan  da  pis 
kazarmalar  inşa  etdirdi.  Xaricə  qaçdı  və  1920-ci  illərin  əvvəlində  əli  hər 
yerdən,  ümidi  Bakıya  qayıtmaqdan  üzüləndən  sonra  Suraxanı,  Sabunçu  və 
Bibiheybət  mədənlərini,  Parisdə  dünya  neft  inhisarçısı  Deterdinqə  7  milyon 
franka satdı. 
İsabəy  Hacınski  də  neftxuda  idi.  Bibiheybətdə  zəngin  mədəni  vardı, 
onun şəhərdə bərli-bəzəkli mülkü hamının diqqətini cəlb edir. Bu tərəflərə yolu 
düşənlər  qeyri-ixtiyari  ayaq  saxlayıb  bu  gözəl  binaya  tamaşa  edir.  Əvvəl 
Balaxanı (Basin) küçəsilə Marinski (Karqanov) küçəsinin tinində imarət tikdirir 
və  xeyli  vaxt  orada  yaşayır,  sahildə  təzə  evi  hazır  olandan  sonra  ora  köçür, 
əvvəlkini verir qardaşına. 
Bakı bulvarının salınmasında İsabəy Hacınski çoxlu pul  xərcləmişdi. 
İki oğlu, bir qızı vardı. Böyük oğlu Sadıq bəy gözəl geyinirdi. Hər gününün öz 
libası vardı. Geydiyi paltarın rəngindən adamlar həftənin hansı günü olduğunu 
təyin  edərdilər.  Hər  gün  səhər  düz  on  tamamda  evdən  çıxıb  karetaya,  ya  da 
downloaded from KitabYurdu.org

99 
 
faytona  oturanda  ətrafdakı  dükançılar  saatını  yoxlar,  artıq-əskikliyini 
düzəldərdilər.  Gimnaziyada  oxuduğu  sinfin  kasıb  şagirdlərinin  məktəb  pulunu 
verər, onlara paltar və kitab-dəftər alardı. 
Bakıda memarlıq baxımından bir-birilə bəhsə girən yüzlərlə bina var. 
Bu  binalar  heç  bir  cəhətdən  bir-birinə  oxşamadığı  kimi,  bir-birini  təkrar  da 
etmir. Lakin İsabəyin roma, kotik və modern üslublarda tikilmiş mülkü diqqəti 
cəlb  edir.  Dəniz  kənarında  tutduğu  mövqe,  əsrlərin  yadigarı,  əfsanəvi  «Qız 
qalası» ilə yanaşı durması, onlardakı təzad insanı valeh etməyə bilmir. İmarətin 
xarici  gözəlliyi,  lakonikliyi,  ondakı  plastika  daxili  bəzəyilə  tam  vəhdət  əmələ 
gətirir,  görünür  istedadlı  memar  ilhamının  ən  coşğun  çağlarında  onu 
layihələşdirib, var qüvvəsini, canını, qəlbini ona sərf edib. 
İmarətin  girəcəyində,  iki  tərəfdə  mərmərdən  yonulmuş  aslan 
heykəlləri  binaya  əzəmətli  görkəm  verirdi.  Təəssüf  ki,  1918-ci  il  mart 
hadisələri zamanı bu aslan heykəlləri atılan qumbaralardan parça-parça oldu.