Mantik tariHİnde râZİ İbrahim Çapak* Giriş

4. Kavram
Râzi, temelde kavramları müfred ve bileşik olmak üzere iki şekilde ele 
almaktadır. Ona göre müfred, parçası tek başına bir anlam ifade etmeyen, bileşik 
ise parçası tek başına bir anlam ifade eden lafızdır. “Abdullah” ifadesi üzerinde 
duran Râzi’ye göre, her ne kadar bu ifadede yer alan “abd” ve “Allah” ifadeleri 
tek başına bir anlam taşıyor görünse de birlikte kullanıldığında yani özel isim 
haline dönüştürüldüğünde onun parçaları tek başına anlam ifade etmez. Ancak 
özel isim olarak kullanılmazsa her bir parçası farklı bir anlama delalet ettiği için 
bağımsız birer lafız olurlar. 
Râzi müfredi, isim, fiil ve harf olmak üzere üç şekilde ele almaktadır. Ona 
göre fiil belli bir zamana delalet eder ve buna kelime denir. Zamana delalet etme-
yen müfrede ise isim denir. Beyazlık gibi. Harf ise tek başına bir anlama delalet 
etmeyen ne isim ne de fiil olan müfreddir. Ancak harf, fiil manasını ifade ederse 
bunun terkibi tam terkib olur. Nidadaki ya gibi. Bileşikler ise müfredlerden olu-
şur ve isimle isim, kelimeyle isim, edatla isimden meydana gelir. Râzi’ye göre 
“düşünen canlı” ifadesi tam mürekkeb lafza delalet etmektedir.
52
51 Râzi, Şerhu’l-işarat ve’t-tenbihat, Mantık C.I, Tahran 1382, s. 24-26.
52 Bkz. Râzi, Şerhu’l-işarat ve’t-tenbihat, Mantık C.I, Tahran 1382, s. 36-39.

---

51
Felsefe Dünyası
4.1 Kavramın Delaleti
Delaletin tanımı “delâlet bir şeydir ki onu anlamaktan başka bir şeyi an-
lamak lazım gelir” şeklinde yapılır.
53
Delalet, temelde zihinde karşılığı olan an-
lamla ilgilidir. Terim, karşılığı dış dünyada bulunan şeye de dış dünyada karşılığı 
bulunmayan şeye de delalet edebilir. Örneğin, “gök” dış dünyada karşılığı bu-
lunan terim iken, “anka” dış dünyada karşılığı olmayan terimdir. Bazen delalet 
eden terimin delaleti doğaldır, terimsel değildir. Ah! ya da of demek gibi. Bunlar 
birtakım sesler olsa da, lafızdırlar.
54
Râzi’ye göre itibari sıfatların hariçte varlık-
ları yoktur. Eğer itibari sıfatların dış dünyada varlıkları olsaydı bir zatta sonsuz 
sıfatlar bir araya gelebilirdi. Oysa bu imkânsızdır. Hariçte varlığı olmayan sıfatlar 
zihnidir. İtibari sıfatların harici varlıkları olmadığına göre hariçte mahiyete lazım 
olmaları da imkânsızdır.
55
Râzi’ye göre bir manaya delalet ya söz konusu mananın kendisine ya bu 
mananın içine giren bir şeye ya da anlamın dışındaki şeye olur. Bunların birincisi 
mutabakat, ikincisi tazammun, üçüncüsü ise iltizamdır. Ona göre insanların laf-
zın, bir şeye delalet etmesini tazammun delaleti sanmaları yanlıştır. Râzi, iltizama 
insanın yazı yazmasını yani yazı yazarken parmaklarını zorunlu olarak hareket 
ettirmesini iltizama, çatının duvara delaletini ise tazammuna örnek vermektedir. 
Bu son örnek duvar olmadan çatının olmayacağı göz önünde bulundurularak il-
tizama da örnek verilebilir. Ancak çatının evin odaları ve duvarlarını kuşatacağı 
göz önünde bulundurulursa tazammuna örnek verilebilir. Mutabakata ise “insan” 
ifadesinin “düşünen canlı”ya delalet etmesi örnek verilebilir. 
Râzi’ye göre mutabakat delaleti vazidir. Tazammun ve iltizam delaleti ise 
aklidir. Lafız bir mananın karşısına konulunca o lafzın iltizamla parçalarına de-
laleti imkansız olur. Buna göre iltizam delaletinden kaçınmanın illeti akli olması 
değildir. Öyle olsaydı tazammundan da kaçınmak mümkün olurdu. Ayrıca müelli-
fimize göre tazammun ve iltizam peş peşe gelen iki delalet olunca ikisinin birden 
mutabakat nezdinde varlığı mümkündür. Ancak mutabakat bazen tazammunun 
olmadığı yerde de bulunabilir. Mesela mananın basit ve terkib olmadığı durumda 
böyledir. Çünkü hiçbir mahiyet selbi bile olsa lazımlardan hali değildir.
56