Mantik tariHİnde râZİ İbrahim Çapak* Giriş

47
Felsefe Dünyası
Yukarıda da ifade edildiği gibi mantığın konusu Râzî’ye göre ilk ma’kûller 
arası ilişkiler yoluyla akledilen ikinci ma’küllerdir. Buna göre esasen mantık su-
retlerin biri diğerine konu, yüklem, cins, fasıl ve tür olarak yüklenmesiyle mey-
dana gelen ikinci suretlerle ilgilenir.
40
Râzi, mantığın mahiyeti ve konusuna bağlı olarak onun tertibinde de bazı 
değişiklikler yapmıştır. Bunları kısaca şöyle ifade etmek mümkündür: Lafızların 
manalara delâleti konusu ve mantığa bir giriş olarak İsagoci mantığa dâhil edil-
miştir. Fakat İsagoci sadece Porphyrios’un
 
İsagoci
’
si gibi beş tümelden ibaret 
değildir. Aristo’da burhanda incelenen tanım konusu, beş tümelin amaçları ola-
rak İsagoci’ye eklenmiştir. Kategorilere ontolojik karakterleri dolayısıyla mantık 
eserlerinde ilgi gösterilmemiştir. Önermeler Aristo’da olduğundan çok daha ay-
rıntılı bir şekilde işlenmiştir. Kıyasın sureti kadar maddesi üzerinde durulmamış 
ve beş sanat konusu oldukça özet bir şekilde ele alınmıştır.
41
Râzi, günümüze kadar hakkında tartışmalar devam eden tümeller ko-
nusunu da ele almaktadır. O tümeller konusunu “canlı” örneğinden hareketle 
incelemektedir. Ona göre “canlı” için “o tümel varlıktır” dendiğinde her biri özel 
bir isimle isimlendirilen üç türlü varoluş tarzı karşımıza çıkar. Bu üç türlü var 
oluş da doğal tümel (külli et-tabii), mantıki tümel (külli el-mantıki) ve akli tümel 
(külli al-akli)dir. Doğal tümel, dış dünyada bulunan tümeldir. Çünkü “canlı” dış 
dünyada bulunan canlılardan bir cüzdür. Bütün ya da bileşik var olduğunda onu 
oluşturan cüz ya da basit de var olur. Mantıki tümel, akılda bulunan ve düşünülür 
nesneden ibaret olan tümeldir. Akli tümeller ise zihni varlık olarak da bilinen 
tümeldir. Râzi, zihni formların tümelliğinden bahsederken onların bizzat özü iti-
bariyle dış varlıklar arasında ortak olduğunu kastetmemektedir.
42 
Râzî, İbn Sînâ’nın
 
el-İşârât ve’t-tenbîhât ve
 
Mantıku’l-meşrikıyyîn’deki 
konu düzenine uyarak kavram mantığını tasavvurat, hüküm ve çıkarım mantığını 
ise tasdikat adı altında incelemektedir. Yine İbn Sînâ ile birlikte Râzî mantığın 
tasavvurat kısmını lafız-mana ilişkileri ile beş tümeli inceleyen mukaddimeler ve 
tanım ile betimi inceleyen maksatlar olarak iki kısımda ele almaktadır. Örneğin;
 
el-İşârât ve’t-tenbîhât gibi on bölüm üzere tertip edilen el-Âyâtü’l-beyyinât’ın 
ilk bölümü lafız-mana ilişkileri ikinci bölümü tasavvur ve tarifleri incelerken 
son sekiz bölüm tasdiklere ayrılmıştır.
43 
Yani Râzi, el-Âyâtü'l-beyyinât adlı ese-
40 
Râzî, Şerhu'l-lşârât ve’t-tenbîhât: Mantık, 1/5; Şerhu ‘Uyûni’l-hikme, 1/47, 48; 
Mantıku’l-Mulahhas, s.9 vd.
41 Bkz. 
Eşref Altaş, Fahreddin er-Râzi’nin İbn Sina Yorumu ve Eleştirisi, İstanbul 2009, 
s. 113.
42 Muhammed Salih Zerkan, “Fahreddin Râzi’de Bilgi”, (Çev. Nesim Doru) Dicle Ünv. İlahiyat 
Fakültesi Dergisi, c., s.1. sy. 160
43 
Râzî, el-Ayâtü’l-beyyinât, (nşr. Muhtar Cebli), Dâru Sadır, Beyrut 1996, (İbn 

---

Felsefe Dünyası
48
rinde mantıkla ilgili, lafzın delâleti, beş tümel, tanım, önerme, kıyas, burhan ve 
diğer sanatlar incelemektedir.
44
Onun, el-Muhassal adlı eserinin birinci bölümü 
tamamen mantık ile ilgilidir. İkinci bölümü de yine mantıkla ilgili olan zorunlu, 
mümkün ve imkansız kavramlarla alakalıdır. Bu bölümde söz konusu edilen kav-
ramlar, modal önermeler açısından önemlidir. Ayrıca bu bölümde “mümkün var-
lıklar” başlığı altında kategoriler incelenmektedir. Üçüncü ve dördüncü bölümler 
doğrudan mantık ve felsefeyle ilgili olmamakla beraber ele alınış tarzı ve kullanı-
lan kavramlar açısından benzerlikler taşımaktadır. Bizim açımızdan özellikle ilk 
iki bölüm önemlidir. Râzi, birinci bölümü üç giriş altında incelemektedir. Birinci 
girişte başlangıç bilgileri yani “tasavvurat ve tasdikat”, ikinci girişte “akıl yürüt-
me (nazar) ve hükümleri”, üçüncü girişte ise “delil ve çeşitleri”ni ele almaktadır. 
Râzi’nin mantık eserleri neticesinde, İslâm mantıkçıları geleneğinde kav-
ram mantığının tasavvurat adı altında yeni bir şekil aldığı söylenebilir. Mantığın 
geri kalan kısmı ise tasdikatı oluşturmaktadır. Râzî, lafızların manalara delâletini 
ve beş tümel kavramı bir mukaddime olarak, tanımı ise bir amaç olarak mantı-
ğa kesin bir şekilde yerleştirmiştir. Fârâbî ile başlayan gelenekte mantığın ikinci 
kısmı akıl yürütmeleri içeren tasdikat kısmıdır. Dolayısıyla tasdikat teorik olarak 
Organon’un Önermeler, Birinci Analitikler, İkinci Analitikler, Topikler, Retorik, 
Poetika ve Sofistik çürütmeler kısmını içermektedir. İbn Sînâ’nın el-İşârât ve’t-
tenbîhât’ı ile birlikte Râzî’nin mantık kitaplarını incelediğimizde, zikredilen 
konuların tasdikat adı altında ele alınmasına rağmen şekil ve muhteva açısın-
dan büyük değişiklikleri içerdiği görülür.
45
Bu çerçevede Râzî’nin tasdikat kısmı 
önermeler, kıyas ve burhandan oluşmaktadır. Ancak yukarıda da ifade edildiği 
gibi önermeler ve kıyasın sureti her yönüyle araştırılırken, kıyasın maddeleri açı-
sından araştırıldığı burhan bölümünün de cedel, hatâbet, mugalata ve şiire dayalı 
kıyasları içermesine rağmen oldukça özet geçildiği söylenebilir.