Markaziy osiyo aholisining diniy tarkibi va dinlar geografiyasi

4. Islom mafkurasi. Islomdagi okimlar va mazxablar.
VII asrda Arabiston yarim orolida vujudga kelgan Islom diniy ta’limoti odamlarni yagona olloxga itoat etish goyasini ilgari surar ekan, ayni paytda, arab kabilalarini birlashtirish siyosatini amalga oshirishga kirishdi. 630 yilda Arablar yagona davlatga ( xalifalik) birlashtirilgach, islom ta’limoti davlatning yagona mafkurasiga aylandi.
Islom mafkurasi xalifalik davlatining butun bir maksadi, ijtimoiy - siyosiy goyalarini uzida mujassam etgan mafkura sifatida, nafakat arablar orasida balki, butun musulmon olamida yangi tsvilizatsiyaga asos soldi.
Xalifalik davlatining barpo etilishi natijasida islom ta’limoti Arabiston yarim orolidan chikib, boshka mamlakatlar xududiga xam yoyildi.
Albatta, asrlar davomida uzga diniy karashlarga ega xalk vakillari tamonidan yangi dinning kabul kilinishi oson kechmagan. Olib borilgan mashakkatli kurashlar natijasida islom ta’limoti yer yuzining muayyan xududlariga tarkaldi. Islom kaergaki kirib borgan bulsa, usha yerda markazlashgan davlat, arab alifbosi, tili va adabiyoti shakllandi.
Islom mafkurasi badaviy arab kabilalarini birlashtirib, uzga mamlakatlar xududiga yoyilish bilan birga, zardushtiylik, nasoro , moniy, buddaviy va kam kabi maxaliy diniy ta’limotlarni ta’kib ostiga oldi. Ayniksa, zardushtiylik bilan boglik ibodatxonalar vayron etilib, ularning urniga jom’e masjidlar kurildi.
Islom ta’limoti asrlar davomida shakllandi, tarakkiy etdi. Ezgu goyalar bilan yugrilgan bu ta’limot kuplab xalklarning diniy kadriyatlariga aylandi. Agar uni diniy ta’limot sifatida eng sungi va eng mukammal ta’limot deb karaydigan bulsak, uning bugungi kungacha odamlar xayotida va jamiyat tarakkiyotida kanchadan – kancha ezgu amallarning ilxomchisi va targibotchisi bulganligini anglaymiz.
Islom mafkurasining ezguligi shundaki, u avalombor insonni ukib - urganishga, ilm vositasi bilan dunyoni anglashga chakiradi. « Kur’on karim» da «ilm » suzidan olingan « alima » (bilmok ) suzining 750 marotiba kayta – kayta kelishi xam bejiz emas. Ta’limotning markazida inson turadi. « Kur’oni karim » ning juda kup oyatlarida insonni aziz va mukarram kilib yaratilganligi, unga yer va osmondagi barcha unsurlar buysundirib kuyilganligi aloxida uktirib utilgan.
Islom mafkurasini urganish shuni kursatadiki, « Kur’oni karim » islomga xos bulgan barcha goyalarni, karashlarni uzida ifoda etgan eng asosiy manba sifatida odob – axlok, ota – ona va karindosh – uruglarga xurmat, miskinlarga muruvvat . yetim – yesirlarga xayr – saxovat, uzgalar xakkiga xiyonat etmaslik va dustlik , birodarlik xamda uzaro xamkorlik singari ezgu goyalar mujassamlashgan. « Kur’on karim » poraxurlik, ugirlik va ichkilikbozlik , kimor, zino, yolgonchilik, giybat va noxak kon tukish kabi buzgunchi illatlarni koralaydi.
Islom ta’limoti asosida jamiyat boshkarilgan, tinchlik, osoyishtalik va adolat goyalari ilgari surilgan. SHariat koidalari esa jamiyatning xukukiy asosini tashkil etgan. Amir Temur « … islom dinini yoyib», « shariatni kuvvatladi» , « uz saltanatini shariat bilan bezadi ». Uz davlatini adolat tamoyili asosida kurgan soxibkiron uzining islomga bulgan munosabatini shunday bayon etgan edi : « sayidlar, ulomo, shayxlar fozillarni uzimga yakinlashtirdim. Diniy, xukukiy, axlokiy masalalarni urtaga tashlab, kimmatli fikrlar bildirishardi. Xalol va xaromga oid masalalarni men ulardan urgandim ». ¹
Ammo tarix xotirasi shuni kursatadiki , islomning ezgu mafkurasidan ba’zan garazli kuchlar uzlarining buzuk maksadlari yulida xam foydalanishgan. Okibatda musulmon kavmi urtasida uzaro ixtilof va nizolar, xatto urushlar avj olgan, bu esa minglab begunox odamlarning umriga zomin bulgan.
Islom ta’limotining yoyilish jarayoni, xalifalik davlati davrida vujudga kelgan ijtimoiy ziddiyatlar va xokimiyat uchun kurashlar davomida turli yunalish va okimlar shakllandi.