«маркетинг фаолиятини таҳлил қилиш ва истиқболлаш»

1.1. “Qaraqalpaq tili” pániniń rawajlanıwınıń
tiykarǵı baǵdarları
Qaraqalpaq tili qaraqalpaq xalqınıń milliy ádebiy tili bolıp ǵana qalmay, xalqımızdıń joqarı ruwxıylıq hám mádeniyatın asırıw, jetiskenliklerimiz haqqında maqtanısh etiw, ózligimizdi ańlaw ushın tiykarǵı qural.
Ana tilimizge mámleketlik til statusınıń beriliwi qaraqalpaq tili rawajlanıwında jańa basqısh ashıp berdi. Onıń jámiyet turmısındaǵı xızmet hám wazıypaları aytarlıqtay dárejede ósti. Qaraqalpaq tilin úyreniwge kewil awdarılıp, bul máseleniń izertleniwi, baǵdarlamalar, sabaqlıqlar, oqıw quralların jazıw qolǵa alındı. Ana tilinen oqıtıwǵa arnalǵan sabaqlıqlardı, oqıw quralları menen tildi úyretiwshi qısqasha sózliklerdi, baǵdarlamalar shıǵarıw 1990-jıllardıń basınan baslap jámiyetlik siyasıy sıpatqa iye boldı. Qaraqalpaq tilin rawajlandırıwǵa úlken baǵıt-baǵdar jasalıp, jumıslar júrgizile basladı.
Til oǵada quramalı qubılıs bolıp, tolıǵıraq hám tereńirek úyreniw ushın onı hár túrli aspektlerde izertlew talap etiledi. Sonlıqtan til qubılısları til biliminiń hár túrli tarawlarında úyreniledi.
Qaraqalpaq tili XX ásirge shekem eń az izertlengen tillerdiń biri bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq tilin izertlew, onı úyreniw tek XX ásirdiń baslarında ǵana qolǵa alına basladı. 1924-jıldan baslap xalqımızga túsinikli tilde jámiyetlik gazeta-jurnallar, kitaplar basılıp shıǵıp, mámleketlik til bolıp qáliplesti. Birinshi ret mekteplerde oqıtılıw ushın fonetika, leksikologiya, grammatika tarawları boyınsha oqıw qurallar dúzile basladı.
Eń dáslepki ilimiy miynetlerdiń qatarına 1930-jıllardıń basında jarıq kórgen miynetlerden professor N.A.Baskakovtıń «Qaraqalpaq tiliniń qısqasha grammatikası» kitabın eń dáslepki qaraqalpaq tilin izertlewge arnalǵan ilimiy miynet retinde kórsetiw kerek. Bunnan soń S.E.Malov tárepinen jazılǵan «Qaraqalpaq tili haqqında maǵlıwmat», E.D.Polivanovtıń «Qaraqalpaq tiliniń ayırım fonetikalıq ózgeshelikleri» degen kólemli maqalaların kórsetiwge boladı. Atı atalǵan kórnekli tyurkolog alımlardıń jazǵan bul miynetleri házirge shekem óz qunın joǵaltpaǵan, óz dáwirinde qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwına túrtki bolǵan miynetler edi. XX ásirdiń 50-jılları qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwında hám milliy qánigelerdiń tayarlanıwında ayrıqsha bir basqısh boldı. N.A.Baskakovtıń dóretken úlken eki tomlıq «Qaraqalpaq tili» I tom dialektologiya, II tom fonetika hám morfologiya máselelerine arnaldı. Sonday- aq jergilikli til bilimi qánigeleri N.Dáwqaraev, K.Ubaydullaev, A.Esemuratov, K.Berdimuratov, D.Nasırov, A.Qıdırbaev, J.Aralbaevlar tárepinen dóretilgen ilimiy miynetler, sabaqlıqlar til bilimi tarıyxında ayrıqsha orın tutadı.
Qaraqalpaq til biliminiń fonetika tarawı boyınsha akademik A.Dáwletov, leksika hám stilistika boyınsha prof.E.Berdimuratov, A.Bekbergenov, dialektologiya boyınsha prof. D.S.Nasırov, prof. O.Dospanov, sintaksis boyınsha A.Najimov hám M.Dawletovlar úlken ilimiy miynetler, sabaqlıqlar, oqıw quralların dóretti.
Hár bir sóz óziniń jeke mánisine iye, biraq olar gápte oy-pikirdi bildiriw ushın belgili bir grammatikalıq qaǵıydalarǵa boysınıp, óz ara dizbeklesip qollanıladı.
Sóz jasalıw til biliminiń ayrıqsha bir tarawı bolıp, onda jańa sózlerdiń dóreliwi, sóz jasalıw usılları úyreniledi. Morfemika -sózlerdiń mánili bólekleri bolǵan morfemalardı, sózlerdiń morfologiyalıq qurılısın izertleytuǵın ilim. Morfonologiya - morfologiyalıq qubılıslardı payda etetuǵın fonemalardıń jumsalıw usılları haqqındaǵı táliymat. Basqasha aytqanda morfonologiya fonologiyalıq birliklerdiń morfologiyalıq xızmet atqarıwı máselelerin izertleytuǵın til biliminiń tarawı bolıp, ol morfologiyaǵa da, fonoloiyaǵa da teńdey qatnaslı boladı. Til biliminiń tarawlarınıń hár biriniń ózleriniń izertlew obyektleri menen birlikleri bolıwı yamasa bir til birliginiń ózi hár qıylı tarawlarda hár túrli aspektlerde úyreniliwi múmkin.
Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jaziwi retinde uyreniledi. Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqali iske asatugin ádebiyatlardıń tiline aytiladi.
Jazba ádebiy til tildiń fonetikaliq hám grammatikalıq normaların qatań saqlaǵan onın eń joqarı túri bolıp esaplanadı. Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwlerdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaǵday „Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı‟ Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onın qaǵıydaların jazıw hám sóylewde duris hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın ta‛miyinleydi.
Ǵárezsizlik jıllarında sabaq procesine jańa zamanagóy pedagogikalıq texnologiyalar belsendilik penen engizilip, onıń nátiyjeleri shıǵarılıp atır. Búgingi kúnde hár bir pándi oqıtıwdıń nátiyjeliligin hám sapalılıǵın arttırıw dáwir talabı. Bul oqıtıwshıdan tálim hám tárbiya procesiniń optimal yaǵnıy qolaylı variantların islep shıǵıwdı, zamanagóy oqıtıw usıllarınan keń túrde paydalanıwdı talap etpekte. Sonıń ushın da qaraqalpaq tili hám onıń tarawların oqıtıwdıń házirgi zaman texnologiyası hám metodikasın jetilistiriw hám sabaqlardı sapalı túrde shólkemlestiriwdiń áhmiyeti kútá artıp barmaqta. Solay eken qaraqalpaq tili hám onıń tarawların oqıtıwda jańa zamanagóy pedagogikalıq texnologiyalardıń metodları hám usılların sabaq procesine engiziw hám paydalanıwǵa baylanıslı wazıypalar belgilep alınıp onı ámeliyatta qollanıw máselelerine itibar qaratıldı. Talabalarǵa tildiń teoriyalıq máselelerin sistemalasqan túrde, jańa zamanagóy texnologiyalar hám metodikalar járdeminde jetkerip hám qáliplestirip barsaq, talabalardıń bilimlerdi ózlestirip alıwı, pikirlew dárejesi, oy-órisi keńeyip jáne de jetilisip hám tereńlesip baradı.
Oqıtıwshı sheberligi onıń iskerliginde kórinedi. Ol eń dáslep pedagogikalıq processtiń nızamlılıqları hám mexanizmlerin jaqsı iyelegen bolıwı lazım. Demek, pedagogtıń tájiriybesi hám pedagogikalıq texnikası úlken áhmiyetke iye boladı. Pedagogikalıq sheberlik jetik dárejedegi pedagogikalıq iskerliktiń rawajlanıwın, pedagogikalıq texnikanı iyelewin, sonday-aq pedagog shaxsı, onıń tájiriybesi, puxaralıq hám kásiplik dárejesin kórsetedi. Pedagogikalıq sheberlik boyınsha ózbek ilimpazlarınan N.N.Azizxojaeva, O.Hasanbaeva, N.T.Omonov, N.X.Xojaev, S.T.Turǵunov, A.Xaliqovlardıń avtorlıǵında bir qansha izertlewler ámelge asırıldı.² Olar pedagogikalıq sheberliktiń tiykarǵı baǵdarların logikalıq izshillikte begilep berdi.
Joqarı oqıw orınlarınıń biologiya bakalavr baǵdarı ushın dúzilgen oqıw rejesine «Qaraqalpaq tili» páni kiritilgen. Bul pánde tildiń seslik dúzilisi, imla qádeleri, fonetika, til sesleriniń klassifikaciyası, leksikologiya, sóz jasalıw, morfologiya, sintaksis, irkilis belgileri úyreniledi. Sóz jasaw usılları boyınsha qaraqalpaq til biliminde bulardan da basqa pikirler bar. Biz olardıń hámmesine toqtap otırmaymız. Sóz jasalıw usılın belgileytuǵın baslı belgi sóz jasaw formantı bolıp esaplanadı. Dórendi sózler birdey formant arqalı jasalsa bir sóz jasaw usılına kiredi. Sóz jasaw formantın esapqa alǵanımızda házirgi qaraqalpaq tilinde tómendegidey sóz jasaw usılları bar: affiksaciya, sóz qosılıw, sóz qosılıw hám affiksaciya, leksika-semantikalıq, leksika-sintaksislik usıllar.
«Qaraqalpaq tili» pánin oqıtıwdaǵı tiykarǵı maqset, sózlerdiń qurılısı, onıń mánili hám kómekshi bólekleri, sózlerdiń jasalıw usılları, grammatikalıq kategoriyaları, sóz shaqapları hám taǵı basqa boyınsha hár tárepleme hám tolıq bilim beriw. Studentler dáslepki kursta házirgi qaraqalpaq tiliniń fonetika, leksikologiya tarawları boyınsha bilim aladı.
«Qaraqalpaq tili» páni boyınsha bir tutas materiallardı ózlestiriw, studentlerge til haqqında pikirlerdi ele de tereńlestiriw, ana tilimizdiń tazalıǵın saqlawǵa, qaraqalpaq tiliniń ózgesheliklerin, grammatikalıq nızamların úyreniw, alǵan teoriyalıq bilimlerdi is júzinde qollana alıwǵa úyretiw wazıypaları turadı.
Sonday-aq tildegi sózlerdiń qurılısı hám sóz shaqaplarına qatnası boyınsha tolıq tallay biliw, sózlerdiń jasalıw usılları, hár bir sóz shaqabınıń ózine tán ózgesheliklerin ajırata alıw usaǵan wazıypalar pándi oqıtıwdaǵı tiykarǵı wazıypalardan ibarat.
Pán boyınsha studenttiń qánigeligine qoyılatuǵın talaplar