Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

Ishlab chiqarish vositalari va uning mohiyati - moddiy boyliklar va 

ne’matlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalari hamda ana shu 

ishlab chiqarish vositalarini muayyan ishlab chiqarish tajribasi bilim va mahoratlari 

bilan harakatga soluvchi kishilar jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini  tashqi 

kiladi. 

Ishlab chiqarish kuchlarining eng faol va harakatchan, hal qiluvchi tarkibi-

insonlardir. Insonlar ishlab chiqarishning moddiy-texnik asosini, fan va texnika 

yutuqlarini bilim va malakalarini qo’llab doimiy sur’atda o’zgartiradi. Ishlab 

---

 

5 

chiqarish qurollari (mashinalar, dastgohlar, asboblar va boshqa) ham ishlab chiqarish 

kuchlarining  o’zgarishi avvalo  ishlab  chiqarish qurollarining o’zgarishidan 

boshlanadi. 

 Tabiat va jamiyat o’rtasidagi aloqadorlik va ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni 

tadqiq qilish g’oyat murakkab jarayondir. "Iqtisodiy va sotsial geografiya" fani 

tadqiqotlarida quyidagi usullardan: 

a) tarmoqlar bo’yicha (mamlakatlar va iqtisodiy rayonlar xo’jaligining alohida 

tarmoqlarini, shuningdek, jahon xo’jaligining tarmoq tarkibini): 

b) rayonlar bo’yicha: (mamlakatlar va iqtisodiy rayonlar xo’jalik majmuasini): 

v) mahalliy (lokal). ya’ni alohida olingan sanoat korxonasini, firmalar faoliyatini, 

aholi qo’rg’onlari, dehqon-fermer va uy xo’jaliklari, assotsiatsiyalar va boshqa 

korxonalar xo’jalik faoliyatini tadqiq qilishda keng foydalaniladi. 

Tadqiqot usullari bir qancha bosqichlarda amalga oshiriladi: 

-tadqiqot muammosini shakllantirish; 

-ilmiy farazni shakllantirish, ya’ni tadqiqotni amalga oshirish uchun 

ma’lumotlar qanday usulda, qanday qilib to’planadi, shuni aniqlashitirib olish; 

 -ma’lumotlar to’plash;  

-to’plangan ma’lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlash; 

 -xulosalash kabilar.

2 

Iqtisodiy va sotsial geografiya fanida tarmoqlar bo’yicha tadqiqot usullari 

muhim o’rin tutadi. Bu usul orqali jahon xo’jaligi, iqtisodiy rayon va mamlakat 

bo’yicha   tashqiot tarmoqlarining rivojlantirish va joylashishi xususiyatlari, 

tarmoqning iqtisodiy rayon va mamlakat xo’jalik ixtisoslashuvida tutgan o’rni, 

istiqbolda rivojlantirish hamda iqtisodiy rayonlarning shakllanishidagi o’rni tadqiq 

qilinadi;-rayonlar bo’yicha- ya’ni rayon - mamlakat xo’jalik majmuasini, mavjud 

tabiiy sharoit, tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy resurslar hamda ilmiy-texnika inqilobi 

yutuqlari asosida samarali xududiy ishlab chiqarish tizimini rivojlantirish va 

shakllantirish tadqiq qilinadi. Shuningdek, rayon va mamlakat bo’yicha majmuali 

tadqiqotda rayon va mamlakat hududida rivojlanayotgan shakllari, hududiy ishlab 

chiqarish majmualari va agrosanoat majmualari, vertikal va gorizontal ishlab 

chiqarish aloqalari hamda energiya ishlab chiqarish bosqichlari (sikllari) o’rganiladi;