Ma’ruza 2 2-Mavzu: Tolalarning sinflanishi. Tolalar va ularning xossalari Reja

1.1-
 
jadval 
To’qimachilik tolalarining sinflanishi 
To’qimachilik tolalari 
Tabiiy 
Sintetik 
O’simli
k
Xayvo-not 
Mineral 
Sun’iy

Sintetik 
TSellyu
-loza 
asosli 
Oqsil
asosidagi 
Anorganik 
asasidagi 
Organik Anorga
nik 
Geteroza
n-jirli 
Karboza
n-jirli 
Kanop 
Zig’ir 
Paxta 
Jun 
Tabiiy 
Ipak 
Asbest 
 
Viskoza 
Atsetat 
Triatset
at 
Mis-
ammiak
li 
SHisha 
Metall 
Kerami
ka 
 
PA 
PE 
PU 
PAN 
PVS 
PVX 
PO 

To’qimachilik tolalarini kimyoviy tuzilishi va xossalari.
Tabiiy tolalar. 
Paxta va zig’ir tolalari asosan sellulozadan tashkil topgan. Paxta tolasining 94-
96%ini va zig’irning 74-79 % ini selluloza tashkil etadi. Sellulozaning kimyoviy 
tuzilishi quyidagicha ifodalanadi:
Selluloza yuqori molekular birikma bo’lib, u uglevodlar sinfiga mansubdir. 
Tabiatda selluloza

-D -glukozaning biosintezi natijasida hosil bo’ladi. 
Selluloza oddiy erituvchilarda va suvda erimaydi, lekin bir qator kompleks 
tuzlarda eriydi. Selluloza suvda bir oz bo’kadi paxta va zig’irda sellulozadan 
О 
О 
н 
н 
он 
н 
сн
2
он 
он 
н 
н 
о 
н 
он 
сн
2
он 
н 
он 
н 
о 
n 
н 

---

tashqari mumsimon moddalar, pektin, lignin, azot tutgan moddalar, kul va 
bo’yovchi moddalar xam uchraydi. Selluloza ishqorning kontsentrlangan 
eritmalarida, 85-90 % li ortofosfat kislota va 70 % gacha bo’lgan kontsentrlangan 
rux xlorid tuzining suvli eritmasida erish xususiyatiga ega. Erish bilan bir qatorda 
selluloza gidrolizlanadi va o’z xosallarini susaytiradi, ayniqsa kislota ta’sirida. 
Ishqor 
, 
kislota 
va 
oksidlovchilarni 
ta’siri xarorat, xamda ularning 
kontsentratsiyalariga bog’liq. Oksidlovchilar ta’sirida (xarorat, kontsentratsiya) 
oksiselluloza va ishqorlar ta’sirida (kontsentratsiya) esa ishqoriy selluloza xosil 
bo’ladi.
Jun va ipak tabiiy oqsil tolalardir. Jun keratindan va ipak fibroindan 
qurilgan.
Jun murakkab tuzilishga ega. Junda keratindan tashqari yana bir qancha 
oqsil va oqsil bo’lmagan yo’ldoshlar ham bo’ladi: tuz aralashmalari, yog’, 
mumsimon moddalar, selluloza asosli va tasodifiy qo’shimchalar.
Jun – bu gigroskopik tola bo’lib, 100-105
o
C xaroratda quritilganda u 
tarkibidagi namlikni yo’qotadi, tola dag’allashib, mexanik xossasi yomonlashadi. 
Qayta namlash jun tolasiga asta-sekin boshlang’ich xossasini tiklashga olib keladi. 
Lekin 105
o
C xaroratdan yuqorida uzoq vaqt qizdirish jun tolasining fizik-mexanik 
xossasini yomonlashtiradi. Jun tolasiga organik kislotalar deyarli ta’sir 
ko’rsatmaydi. Ishqorlar ta’sirida jun fizik-mexanik xossasini yomonlashtiradi. 
Masalan 3 % li o’yuvchi natriy eritmasida jun qaynatilganda shu zaxotiyoq uning 
to’liq erishi kuzatiladi. Ba’zi tuzlar ta’sirida jun tolasining sarg’ayishi va 
keratinning qisman parchalanishi kuzatiladi. 
Tabiiy ipak ikki moddadan – fibron ipidan va ularni qoplab bog’lab turgan 
seritsindan tashkil topgan. Pilladan olinadigan ipning 70-75%ini fibroin va 25-
30%ini seritsin tashkil etadi (seritsindan tashqari oz miqdorda bo’yovchi va 
mumsimon moddalar ham mavjud). Fibroin suvda erimaydi, seritsin eriydi. Fibroin 
va keratin yuqori molekular birikmalar bo’lib, 20 ta aminokislotadan tirik 
organizmda sintez qilingan. Fibroin spirtda va organik erituvchilarda erimaydi. 
Suvda erimaydi lekin juda kam miqdorda bo’kishi mumkin. Kislota va ishqor 
eritmalarida fibroin yaxshi bo’kadi. Fibroin mis ammiak eritmasida va kuchli 
kislotalarda 
eriydi. 
Fibroin 
oksidlovchilar 
ta’sirida 
parchalanadi. 
Aminokislotalarning 
umumiy 
formulasi 
N
2
N-CHR-COOH. 
Oqsil 
makromolekulasini umumiy xolda quyidagicha ifodalash mumkin: 
{-NH-CH-CO-}-NH-CH-CO---

NH-CH-COOH 
R
1
R
2
R
i
Aminokislota 
qoldig’i. 
Selluloza asosidagi kimyoviy tolalar-viskoza va mis-ammiakli tolalar 
gidratsellulozadan olinadi.
Kimyoviy tolalar ishlab chiqarishda viskoza oldingi 
o’rinlarda turadi. Viskoza tolasining afzalligi ularning sanitar-gigienik 
xossasidadir, kamchiligi nam xolatda fizik-mexanik xossasini yo’qotishi va 

---

yetarlicha shaklni saqlay olmasligi. Viskoza va mis ammiakli tolalarning umumiy 
ko’rinishda 
quyidagicha 
ifodalash 
mumkin: 
(С
6
H
10
O
5
)
n
. 
Formuladan 
gidratselluloza tolalar ham selluloza kabi tuzilishga ega ekanligi ko’rinib turibdi. 
Tabiiy tolalarni gidratselluloza tolalardan farqlash maqsadida ular 10% li o’yuvchi 
natriy eritmasida eritiladilar. Gidratselluloza tolalar bu eritmada oldin bo’kadi va 
qisman eriydi.
Atsetat va tiratsetat (TATS) tolalari sellulozaning efirlaridan olinadi.
Triatsetat iplari triatsetilsellulozadan tashkil topgan {C
6
H
7
O
2
(OOCCH
3
)
3
}
n
. 
Atsetat iplar triatsetilsellulozani qisman omillab olinadi, atsetatlar diatsetilselluloza 
deb ham yuritiladi.
[C
6
H
7
O
2
(OOCCH
3
)
3
]
n
+nH
2
O- [C
6
H
7
O
2
ON(OOCCH
3
)
2
]
n
-nCH
3
COOH 
Atsetat iplari atsetonda, triatsetatlar esa metilenxloridda eriydilar.
Viskoza tolalari paxta va len tolalariga nisbatan yanada gigroskopik xossaga 
ega. Viskoza kislota va ishqor eritmalari ta’siriga chidamsiz bo’lib, ular ishqor 
ta’sirida bo’kadi va xatto qisman eritma xoliga o’tishi mumkin. Viskoza nam 
xolatda pishiqligini 30-50 % gacha yo’qotadi. Atsetat tolalari viskoza tolalariga 
nisbatan suvda kam miqdorda bo’kadi, xo’l xolatda pishiqligini 20-30 % gacha 
yo’qotadi va past gigroskopik xossaga ega. Atsetat tolalari viskoza tolalariga 
nibatan kislotalar ta’siriga turg’un, lekin ishqorlar ta’sirida oson gidrolizlanadi. 
TATS tolalar yanadi past gigroskopik tola bo’lib, kislota, ishqor va oksidlovchilar 
ta’siriga atsetat tolalariga nisbatan turg’undir. 
Paxta tolasining tashqi va ichki qatlamlarida sellyulozaning miqdori va 
joylashishi turlicha. Paxta tolasining diametri 20 mkm atrofida. Sellyulozaning 
asosiy qismi ikkilamchi qobigʼda joylashgan va notsellyulozaviy yoʼldosh 
moddalar deyarli yoʼq, qalinligi 5 mkm. Birlamchi qobigʼning (yuzaviy qatlam deb 
ham ataladi) 50%i polimerlanish darajasi 2-6 ming boʼlgan sellyulozadan tashkil 
topadi, lekin ayrim mualliflar bu qatlamda umuman sellyuloza yoʼq, u asosan suv 
va havo oʼtkazmaydigan yupqa plenka kutikuladan iborat deb xisoblaydilar.
Yuzaviy qatlam tolaning ikkilamchi qobigʼidan farqli deyarli boʼkmaydi va 
mis-ammiakli erituvchida erimaydi. Unda deyarli barcha notsellyulozaviy yoʼldosh 
moddalar joylashgan, qalinligi 0,1-0,5 mkm va uning massasi tolaning 2-6% ini 
tashkil etadi. Paxta tolasi gidrofob yuza va gidrofil xajmga ega.
Shunday qilib, paxta tolali materiallarni tayyorlov jarayonlari asosan yupqa girofob 
qatlamni oʼzgartirib notsellyulozaviy yoʼldosh moddalar va tanda iplar yuzasidan 
oxorni tozalashdan iborat. 
Tayyorlov jarayonlarida qoʼllaniladigan kimyoviy reagentlar sellyulozaga 
salbiy taʼsir koʼrsatmay notsellyulozaviy va notolaviy moddalarni toladan 
chiqarishi lozim. Shu sababli texnologik parametrlar va tarkiblarni toʼgʼri tanlash 
uchun paxta tolasini yoʼldosh moddalarini va notolaviy chiqindilar tuzilishi va 
xossalarini oʼrganish lozim. 
Mumsimon moddalar paxta tolasining birlamchi qobiQining tashqi tomoniga 
joylashgan. Mumsimon moddalar - toladan ekstraktsiya yoʼli bilan chiqariladigan 
yoʼldoshdir. Ular tarkibida yuqori uglerodli bir atomli spirtlar : 
gossipol C
30
H
61
OH

---

montanil C
28
H
57
OH 
seril C
28
H
53
OH 
karnaubil C
24
H
49
OH 
Yuqori uglevorodli kislotalar: 
palmitin C
16
H
33 
COOH 
olein C
15
H
30
COOH 
sterain C
17
H
35
COOH
Kislotalar va montanil, serotin, palmitin va stearin kislotalarning natriyli 
tuzlari va ularning bir atomli yuqori uglerodli spirtlar bilan murakkab efirlari, 
xamda to'yingan uglevodorodlar C
30
H
62
va C
31
H
64
kiradi. Mumsimon 
moddalarning suyulish temperaturasi 70-75°Ϲ ni tashkil etadi. Ularning 37 % ini 
ishqoriy qaynatish paytida gidrolizlab, qolgan qismi esa qaynatish eritma 
tarkibidagi sirt aktiv modda ta'sirida toladan emulgirlab chiqariladi.