Jinsiy xromatin. Jinsiy xromatin - interfaza davridagi hujayra yadrosida uchraydigan va DNK
ga xos bo‘yoqlarda yaxshi bo‘yaluvchi kichik tanacha. YAdrodagi bunday tanachani birinchi
bo‘lib, 1949- yili Barr va Bertramlar mushuklarning nerv hujayrasida o‘rgandilar. Bunday
tanacha faqat urg‘ochi mushuk hujayrasida bo‘lib, erkak mushukda esa kuzatilmagan. Bu
tanacha jinsga bog‘liq bo‘lganligi uchun uni jinsiy, xromatin deb atadilar. Keyinchalik jinsiy
xromatin deyarli barcha sutemizuvchilar, shu jumladan, odamda ham topildi.
Jinsiy xromatinning hosil bo‘lishgi va uning tabiatini birinchi bo‘lib angliyalik olima
Layon 1961-62-yillari tushuntirishga harakat qildi. Ayollarning (XX) va erkaklarning (XY)
jinsiy xromosomalarini o‘zaro taqqoslaganda ma’lum bo‘ldiki, X-xromosomadagi genlar
ta’sirining yuzaga chiqishida ikkala XX xromosomaning birga kelishi shart bo‘lmasdan, X-
xromosoma yakka o‘zi ham undagi barcha genlar ta’sirini yuzaga chiqara olishi mumkin ekan.
Masalan, erkaklarda (XY) bitta X-xromosoma, lekin uning barcha genlarning belgisi to‘liq
yuzaga chiqadi. SHunga asoslanib Layon jinsiy xromatinning hosil bo‘lishini quyidagicha
tushuntiradi. Ayollarning ikkita X-xromosomasidan bittasi faol bo‘lmaydiva bu faol bo‘lmagan
xromosomaning DNK si, interfazada qalin spirallangan va yig‘ilgan holatda bo‘lib, mikroskopda
yaxshi ko‘rinadigan kichik tanachasini hosil qiladi. Ikkinchi X-xromosoma esa faol holatda
bo‘lganligi uchun undagi genlar o‘z belgilarini yuzaga chiqaradi va bu xromosomaning DNK si
spirallangan holatda bo‘lmasdan uzun ipcha ko‘rinishida bo‘ladi. SHuning uchun bu xromosoma
mikroskopda ko‘rinmaydi.
Ikkita X-xromosomadan bittasining faol bo‘lmagan holatga o‘tishi ayol organizmi
embrional rivojlanishining eng dastlabki davrlarida sodir bo‘ladi. Lekin faol bo‘lmagan
xromosoma DNK sida uning ikkilanish (replikatsiya) xususiyati saqlanib qoladi. Ayol
organizmidagi X-xromosomaning biri uning onasidan, ikkin-chisi esa otasidan o‘tgan. Belgining
yuzaga chiqishi shu ikkala X-xromosomadan qaysi biri (otadan o‘tganimi yoki onadan) faol
bo‘lmagan (noaktiv) holatiga o‘tishiga bog‘liq
Rasmda tasvirlangandek, birinchi avloddagi organizm genlari bo‘yicha geterozigotali
bo‘ladi. SHu organizmningembrional rivojlanishi davrida X-xromosomadan bittasi faol
bo‘lmagan holatga o‘tadi. Dominant yoki retsessiv gen ta’sirini yuzaga chiqishi qaysi X-
xromosoma faol bo‘lmagan holatiga o‘tishiga bog‘liq. Agar onadan o‘tgan xromosoma faol
bo‘lmagan holatga o‘tsa, ya’ni jinsiy xromatin holatida bo‘lsa otadan o‘tgan xromosomadagi
dominant gen (A) o‘z belgisini yuzaga chiqaradi. Agar otadan o‘tgan xromosoma faol bo‘lmagan
holatga o‘tsa, unda onadan o‘tgan xromosomadagi retsessiv gen o‘z belgisini yuzaga chiqaradi.
Layon fikricha, hujayralarda otadan yoki onadan o‘tgan X-xromosomalarning qaysi biri faol
bo‘lmagan holatga o‘tishi bu tasodifiy holatdir. SHuning uchun bir hujayrada onadan o‘tgan X-
xromosoma faol bo‘lmagan holatga o‘tsa, ikkinchisida esa otadan o‘tgan X-xromosoma faol
bo‘lmagan holatga o‘tishi mumkin va hokazo.
6.9 - rasm. Organizm o‘z embrional rivojlanishining dastlabki
davrida va X-xromosoma va undagi genning faolligi:
A) 1 - yadro po‘sti; 2 - onadan o‘tgan X-xromosoma hisobiga hosil bo‘lgan jinsiy xromatin va
undagi retsessiv gen;3 - otadan o‘tgan X-xromosoma va undagi dominant gen; V) 1 - yadro
po‘sti; 2 - otadan o‘tgan X-xromosoma hisobiga hosil bo‘lgan jinsiy xromatin va undagi
dominant gen; 3 - onadan o‘tgan X-xromosoma va undagi retsessiv gen.
Odatda bitta organizmda otadan o‘tgan X-xromosomasi faol bo‘lmagan hujayralar soni onadan
o‘tgan X-xromosomasi faol bo‘lmagan hujayralar soniga teng. Lekin bu hujayralar opganizmda
bir xil tartibda joylashgan emas, ya’ni ma’lum bir joyga otadan o‘tgan xromosomasi faol
bo‘lmagan, boshqa joyda esa onadan o‘tgan xromosomasi faol bo‘lmagan hujayralar yig‘ilgan
bo‘lmasdan, ular tartibsiz holatda joylashgan bo‘ladi.
Bitta X-xromosomaning faol bo‘lmagan holatga o‘tishi radioaktiv usulda, ya’ni
radioaktiv timidinning DNK molekulasiga qo‘shilishi bo‘yicha o‘tkazilgan tajribada uzil-kesil
isbotlandi. Faqat bitta X-xromosomada autosomalar bilan birgalikda DNK sintezi bo‘lishi
kuzatiladi, ikkinchi X-xromosomada esa DNK sintezi ancha kech boshlandi.
Hozirgi kunda yana shu ma’lum bo‘ldiki, ayrim hayvonlarning (drozofila pashshasi va haltali
sutemizuvchilar) urg‘ochilarida faqat otadan o‘tgan X-xromosoma faol bo‘lmagan holatga o‘tar
ekan. Buning sababi hozirgacha aniq o‘rganilgan emas. Lekin ma’lum bo‘lishicha, urg‘ochilarda
ularning embriogenezida zigota davridan to blastula davrigacha ikkala X-xromosoma ham faol
holatda bo‘lib, ulardan biri shu davr ichida o‘z vazifasini bajarib bo‘lgandan keyingina faol
bo‘lmagan holatga o‘tar ekan.
Lekin keyingi ma’lumotlarga karaganda, faol bo‘lmagan holatga o‘tgan X-
xromosomaning hamma qismida faollik yo‘qolmasdan, uning kichik elkasi o‘z faolligini doim
saqlab kolib, u erdagi genlar o‘z belgilarini yuzaga chiqarib turar ekan. Xatto ayrim paytlarda
faol bo‘lmagan holatga o‘tgan qismlarning ayrim joylari faol holatga o‘tishi ham mumkin ekan.
Demak, ikkinchi X-xromosomasi bo‘lmagan ayol organizmida, individual rivojlanishning
dastlabki davrida ham va undan keyingi davrida ham hayot jarayonlari normada ketmaydi.
SHuning uchun bitta X-xromosomasi bo‘lmaganodamlarda og‘ir kasallik paydo bo‘ladi.
Bitta X-xromosomaning ayollarda faol bo‘lmagan holatga o‘tishiga sabab nima?.
Ma’lumki, erkak va ayollarningota-onadan olgan bir xil genlar soni baravar emas. Ayollarda
ikkita jinsiy X-xromosoma bo‘lganligi uchun, shu xromosomadagi genlarning har biri ikki
donadan bo‘ladi, erkaklarda esa bitta jinsiy X-xromosoma bo‘ladi. Demak, shu xromosomadagi
genlar faqat bir donadangina. Odamlarda uchraydigan va X-xromosomada joylashgan retsessiv
gen glyukoza-6-fosfat digidrogenaza fermentini sintez qiladi. Ayollarda ham erkaklarda ham bu
ferment bir xil miqdorda uchraydi, lekin shu fermentni ishlab chiqaruvchi gen ayollarda ikkita,
erkaklarda esa faqat bitta. SHunga qaramasdan bu genning yuzaga chiqargan fenotipi erkaklarda
ham ayollarda ham bir xil. Bu holat genlarning ta’sir kuchini muvofiklab, baravarlab yoki bir
tekisda ushlab turuvchi maxsus genga bog‘liq. Genlarning ta’sir kuchini baravarlashtirib turuvchi
gen X-xromosomada joylashgan bo‘lib, o‘z ta’sir doirasidagi genlarning ta’sir kuchini ikki marta
kamaytira oladi. Har birX-xromosomada bu gendan bittadan bo‘ladi. Ayollarda bu gendan ikkita.
SHuning uchun bu genlar o‘z ta’sir doirasidagi genlar kuchining har birini ikki martaga
kamaytiradi. Erkaklarda esa genlar ta’sir kuchini baravarlashtirib turuvchi gen faqat bitta
bo‘lganligi uchun va bitta X-xromosomada faqat bitta to‘plam genlar bo‘lganligi uchun u o‘z
ta’sirini ko‘rsatmaydi. SHuning uchun erkaklarning X-xromosomalaridagi genlarning barchasi
o‘z ta’sirini yuzaga chiqara oladi. Natijada X-xromosoma ayollarda va erkaklarda har xil sonda
bo‘lsa-da, ulardagi genlarning umumiy ta’sir kuchi tenglashadi. Aniqrog‘i, ayollardagi X-
xromosomadagi genlarning ta’sirini baravarlashtiruvchi ikkita gen hamkorlikda bitta X-
xromosomadagi genlar ta’sirini yuzaga chiqartirmaydi va shu xromosomani faol bo‘lmagan
holatga o‘tkazadi. Natijada, bu xromosoma DNK molekulalarining o‘rami (spirallari)
qalinlashadi va mikroskopda ko‘rish mumkin bo‘lgan kichkina tanacha - jinsiy xromatin xoliga
o‘tadi. Faol holdagi xromosoma esa hattoki, elektron mikroskopda ham ko‘rinmaydi, chunki bu
xromosomada DNK uzun ingichka ipcha holida bo‘ladi.
Jinsiy xromatinni o‘rganish jarayonida yana shu ma’lum bo‘ldiki, agar Y-xromosoma
ortiqcha bo‘lsa (XYY) bunday holatda ham genlarning ta’sirini baravarlashtiruvchi mexanizm
ta’sirida Y-xromosomaning bittasi faol bo‘lmagan holatga o‘tib, Y-xromosomadan hosil bo‘lgan
tanachani paydo qilar ekan. Lekin Y-xromosomadan hosil bo‘lgan tanacha, ya’ni Y-xromatin
faqat maxsus bo‘yoklardagina (akrixiniprit) bo‘yalib, lyuminitsentmikroskopdako‘rishmumkin.
Oddiy usullar bilan tekshiril-
ganda esa uni ko‘rib bo‘lmaydi. Odatda normada Y-jinsiy xromatin odam-
larda ko‘zatilmaydi. SHuning uchun, jinsiy xromatin deyilganda, faqat X-jinsiy xromatin
tushuniladi,
Demak, ayollarning somatik hujayralari yadrosining interfaza davrida kuzatiladigan tanacha X-
xromosoma hisobiga hosil bo‘ladi. Aniqrog‘i bu tanacha X-xromosomaning faol bo‘lmagan
holatga o‘tgan katta qismi hisobiga paydo bo‘ladi. Jinsiy xromatin organizmlarning hujayra
darajasida ular o‘rtasidagi jinsiy farqni belgilaydi. Ikkita X-xromosomadan birining faol
bo‘lmagan holatga o‘tishi embrionning blastula davrida sodir bo‘lib, shu organizmning keyingi
rivojlanish davrlarining barchasida saqlanib qoladi va X-xromosomalarning soni qancha ko‘p
bo‘lmasin bittasigina faol bo‘ladi.
6.10 - rasm. Ayol somatik hujayralarining X-xromosomada nisbatan mozaik ko‘rinishi. 1-
hujayra po‘sti; 2-yadro po‘sti; 3 - faol holdagi X-xromosoma;
4- faol bo‘lmagan X-xromosoma yoki jinsiy xromatin.
Jinsiy xromatinni aniqlashdan quyidagi sohalarda keng foydalaniladi.
Dostları ilə paylaş: |