Ma’ruzalar matni.] Audit. Ma’ruzalar matni. N. Xaydarova

4. Tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshirish

№4-«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli BHMS ga muvofiq tugallanma-gan ishlab chiqarish, ish va xizmat ko‘rinishidagi korxona aktivlari ham tovar- moddiy zaxiralar hisoblanadi.

Tugallanmagan ishlab chiqarishlarga ishlab chiqarish jarayonining barcha texnologik bosqichlaridan o‘tmagan mahsulotlar hamda komplekt-lanmagan, sinovdan va texnik qabuldan o‘tmagan buyumlar kiradi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholashning turli usullari mav-jud:haqiqiy o‘lchov, donabay o‘lchov, hajmini o‘lchash, shartli qayta baholash va b. Ommaviy yoki seriyali ishlab chiqarishda hisobot davrining oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarishlar qoldiqlari normativ yoki rejadagi ishlab chiqarish tannarxi (to‘liq yoki to‘liqmas) bo‘yicha, bevosita xarajat moddalari bo‘yicha hamda xomashyo, materiallar va yarim fabrikatlar qiymati bo‘yicha baholanadi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholashning ishonchliligi to‘g‘-risida fikr shakllantirish ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tan-narxini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish jarayonida quyidagi masalalarni o‘rganish zarur:
– xarajatlar hisobini ahvoli;
– inventarizatsiya o‘tkazishning o‘z vaqtidaligi va to‘g‘riligi;
– inventarizatsiya natijalarini aks ettirishning ishonchliligi;
– tugallanmagan ishlab chiqarishning texnologiyasi va belgilangan me’yorlariga (agar ular korxonda tasdiqlangan bo‘lsa) rioya qilinishi va uni baholashning to‘g‘riligi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishlarni inventarizatsiya qilish «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom» va u asosida ishlab chiqilgan tarmoq yo‘riqnomalarida belgilangan tartibga muvofiq ularning hajmi va haqiqiy tannarxini aniqlash maqsadidan iborat.
Sanoat korxonalari qismida, masalan, quyidagilar zarur:
– mahsulotlar ishlab chiqarishi boshlangan (detallar, qismlar, agregat-lar) va ishlab chiqarilishi va yig‘ilishi tugatilmagan, ishlab chiqarishda bo‘lgan haqiqatda borligini aniqlash.
Sanoat korxonalari qismida, masalan, quyidagilar zarur:
– mahsulotlar ishlab chiqarishi boshlangan (detallar, qismlar, agregat-lar) va ishlab chiqarilishi va yig‘ilishi tugatilmagan, ishlab chiqarishda bo‘lgan haqiqatda borligini aniqlash;
– hisobga olinmagan yaroqsizini aniqlash;
– tugatilmagan ishlab chiqarishni haqiqiy jihozlanishi va qismlar bilan yig‘ilishini ta’minlanganligini aniqlash;
– tugatilmagan ishlab chiqarish qoldig‘ini bekor qilingan buyurtmalar, shuningdek, bajarilishi to‘xtatib qo‘yilgan buyurtmalar bo‘yicha aniqlash;
– ishlab chiqarishda bo‘lgan ishlab chiqarish boshlangan (detallar, qismlar, agregatlar) va mahsulotlar ishlab chiqarilishi va yig‘ilishi tugatil-maganining haqiqiy qiymatini aniqlash.
Inventarizatsiyani boshlashdan oldin sexlarga kerak bo‘lmagan bar-cha materiallar, sotib olingan detallar va yarim tayyor mahsulotlar, shu-ningdek mazkur bosqichda ishlov berilishi tugatilgan detallar, qismlar va agregatlar omborxonaga topshirilishi kerak.
Sexlardagi boshlab qo‘yilgan tugallanmagan ishlab chiqarishlar va yarim tayyor mahsulotlar ularning miqdorini to‘g‘ri aniqlash va qulay sa-nalishini ta’minlaydigan tartibga keltirilgan bo‘lishi kerak.
Ishlab chiqarilishi tugallanmagan mahsulotlarni (detallar, qismlar, ag-regatlar) qoldig‘i haqiqatda sanash, tortish, o‘lchash yo‘li bilan tekshirilib amalga oshiriladi.
Ro‘yxatlar har bir sex (uchastka, bo‘linma) bo‘yicha tugallanmagan ishlab chiqarishlar nomi, ularning tayyorlik darajasi, soni yoki hajmi, qu-rilish-montaj ishlari bo‘yicha ish hajmi ko‘rsatilib; tugallanmagan korxo-nalar, ularning navbatlari, obyektlar, ishga tushiriladigan majmualar, qay-siki ular bo‘yicha hisob-kitoblar ular to‘liq tugatilgandan keyin oraliq to‘lovlarsiz amalga oshiriladi; konstruktiv elementlarning tugallanmagan qismlari va ishlarning turlari bo‘yicha alohida tuziladi.
Ish joylarida qayta ishlanishi boshlanmagan xomashyo, materiallar va sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar tugallanmagan ishlab chiqarish ro‘yxatiga kiritilmaydi, alohida inventarizatsiya qilinadi va alohida ro‘yxatlarda qayd qilinadi. To‘liq yaroqsiz deb topilgan detallar ham tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga kiritilmaydi.
Bir xil bo‘lmagan massa yoki qorishmadan iborat bo‘lgan tugallanma-gan ishlab chiqarishlar bo‘yicha (sanoatning tegishli tarmoqlarida) invent-tarizatsiya ro‘yxatlarida, Shuningdek, solishtirish vedomostlarida ikkita miqdoriy ko‘rsatkich keltiriladi: ushbu massa yoki qorishma miqdori va uning tarkibiga kiruvchi xomashyo miqdori yoki materiallar (alohida nomlari bo‘yicha). Xomashyo va materiallarning miqdori tarmoq yo‘riq-nomalari bilan belgilangan tartibda texnik hisob-kitob bo‘yicha aniqlanadi.
Tugallanmagan kapital qurilish soni va hajmi inventarizatsiya paytida uning haq to‘langan qismini hamda tekshirish yo‘li bilan aniqlanadi. Inventarizatsiya dalolatnomalarida obyektning nomi va ushbu obyekt bo‘yicha bajarilgan ishlarning, konstruktiv elementlarning, jihozlarning va h. k. har bir alohida turi bo‘yicha ko‘rsatiladi. Xususan, inventarizatsiya komissiyasi quyidagilarni tekshiradi.
– tugallanmagan kapital qurilish tarkibida montajga berilgan, lekin ha-qiqatda montaji boshlanmagan uskunani hisobda turganligi yoki yo‘qligi;
– qurilishi butkul to‘xtatilgan yoki vaqtincha to‘xtatilgan qurilish obyektlarining ahvoli.
Mazkur obyektlar bo‘yicha, qisman, ularni butkul to‘xtatilish sabablari va asoslarini aniqlash kerak.
Haqiqatda foydalanishga to‘liq yoki qisman topshirilgan, qabul qili-nishi va ishga tushirilishi tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmagan, qurilishi tugallanmagan obyektlarga alohida dalolatnomalar tuziladi. Alo-hida dalolatnomalar tugallangan, lekin nima uchundir foydalanishga top-shirilmagan obyektlarga ham tuziladi. Mazkur dalolatnomalarda ko‘rsatil-gan obyektlar foydalanishga topshirilishini rasmiylashtirishning kechikti-rilganlik sabablari ko‘rsatiladi.
Balansdan chiqarilishi kerak bo‘lgan qurilishi tugatilgan obyektlarga, shuningdek, qurilishi amalga oshirilmagan obyektlar bo‘yicha loyiha-izla-nish ishlariga bajarilgan ishlar xususiyati va ularning qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotlar qurilishning to‘xtatilishi sabablari ko‘rsatilib dalolatnomalar tuziladi.
Buning uchun tegishli texnik hujjatlar, ishlar, bosqichlar topshiril-ganligi to‘g‘risidagi dalolatnomalar, qurilish obyektlarida bajarilgan ishlar-ni hisobga olish jurnali va boshqa hujjatlardan foydalanish kerak bo‘ladi.
Binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar, energetik jihozlar va bosh-qa obyektlar qonunsiz kapital ta’mirlanganining inventarizatsiyasi bajaril-gan ishlarni naturada tekshirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Tugallanmagan kapital ta’mirlash bo‘yicha ta’mirlanayotgan obyekt-ning nomi, bajarilgan ishlarning nomi va bajarilish foizi, bajarilgan ishlar-ning smeta bo‘yicha va haqiqiy qiymati ko‘rsatilgan dalolatnoma tuziladi.
Qishloq xo‘jaligida tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshirish o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, ayrim hollarda qishloq xo‘jalik korxonalarida mahsulotlar tannarxini pasaytirib ko‘rsatish maqsadida tugallangan ishlab chiqarishlarga taalluqli xarajatlarning bir qismi tannarxga olib borilmasdan, tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibi-ga qo‘shiladi. Bu birinchidan, mahsulotlar tannarxini sun’iy ravishda pa-saytirilishiga olib kelsa, ikkinchidan, moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlari-ning buzib ko‘rsatilishiga olib keladi. Shuning uchun auditor qishloq xo‘-jaligida tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshirishda texnologik jarayon-larni, norma va normativlarni hamda haqiqiy xarajatlarni tasdiqlovchi bar-cha buxgalteriya hujjatlarini sinchiklab tekshirish lozim.
Auditorlik amaliyoti shuni ko‘rsatmoqdaki, tugallanmagan ishlab chi-qarishni inventarizatsiya qilish ko‘p hollarda o‘lda-jo‘lda, sifatsiz va no-muntazam o‘tkaziladi hamda uning natijalari buxgalteriya hisobida to‘liq, ayrim hollarda esa umuman aks ettirilmaydi.
Bunday holatlar mahsulotlar tannarxining asossiz oshib yoki sun’iy ravishda pasayib, moddiy boyliklar saqlanishi ustidan nazoratning susayib ketishiga olib keladi.
Agar korxonaning xo‘jalik faoliyati jarayonida oldin boshlangan buyurtmalarni to‘xtatib qo‘yish hollari mavjud bo‘lsa, auditor qolgan mod-diy boyliklarning qanday ishlatilganligi, bekor qilingan buyurtmalarga doir yo‘qotishlar qanday aniqlanganligi va buxgalteriya hisobida qanday aks ettirilganligini tekshirishi lozim. Ta’kidlash joizki, bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo‘yicha xarajatlar realizatsiyadan tashqari sarflar qatoriga qo‘shiladi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshirish yakunida aniqlangan xa-to-kamchiliklarning jiddiyligi (katta-kichikligi) va ularning tegishli hisobot ko‘rsatkichlari ishonchliligiga ta’siri haqida xulosa qilinadi.