Ma’ruzalar matni.] Audit. Ma’ruzalar matni. N. Xaydarova

Nomoddiy aktivlar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya
ajratmalarini schyotlarda aks ettirishning to‘g‘riligini tekshirish (namuna)

Muomalalar mazmuni	№21-BHMS bo‘yicha			Korxonada tuzilgani
	Schyotlar korrespond.		Dastlab. huj.	schyotlar korrespond		Dastlabki huj.
	Dt	Kt		Dt	Kt
1. Asosiy ishlab chiqarishda ishla-tilayotgan NA obyektlari bo‘yicha amort-ya hisoblash	2010	0510-0590	Amor-ya hisob-ki-tobi, hi-sob siyo-sati	26	05	Amort-ya hisob-kitobi
2. Yordamchi ishlab chiqarishda ish-latilayotgan NA obyektlari bo‘yicha amor-ya hisoblash	2310	0510-0590	- // -	23	05	- // -
3. Umumishlab chiqarish maqsadlari uchun ishlatilayotgan NA bo‘yicha amor-ya hisoblash	2510	0510-0590	- // -
4. Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklarda ishlab chiqarishida ishlatilayotgan NA bo‘yicha amor-ya hisoblash	2710	0510-0590	- // -	29	05	- // -
5. Ma’muriy maqsadlarda ishlati-layotgan NA bo‘yicha amor-ya hisoblash	9420	0510-0590	// -
6. Kapital qo‘yilmalarda ishlatilayot-gan NA obyektlari bo‘yicha amor-ya hisoblash	0810-0890	0510-0590	- // -	89	05	- // -
7. NA obyektlarini hisobdan chiqa-rishda (sotish, hisobdan o‘chirish, tekinga berish) to‘plangan amor-ya summasini hisobdan o‘chirish	0510-0590	9220	- // -	05	48	- // -
8. Joriy yilda NA larga oshiqcha hisoblangan amor-ya summasini tuzatish	0510-0590	9390	- // -	05	85/3	- // -
9. Joriy yilda NA larga kam hisoblangan amor-ya summasini tuzatish	Xara-jat schyot-lari	0510-0590	- // -	46	05	- // -

Hisobot davridagi amortizatsiya ajratmalari arifmetik hisob-kitoblari-ning to‘g‘riligini tekshirish auditorlik jamlash qoidalarini hisobga olgan holda, jamlash asosida amalga oshiriladi. Ushbu ish quyidagi shakldagi ishchi jadval bilan rasmiylashtirilishi mumkin.

№	Obyekt nomi	Dast-labki qiymati	Amortizatsiya normasi		Amortizatsiya summasi		Farq nimaning hisobiga
			Korxona ma’lu-motlari	Auditor ma’lu-motlari	Korxona ma’lu-motlari	auditor ma’lu-motlari	Norma hisobiga	Hisob-kitob no-aniqligi
1.	Patent	100000	30	20	30000	20000	10000	-
	va h. k.
	Jami:

Yuqoridagi jadval asosida aniqlangan farqlar bo‘yicha auditor eng kat-ta farqlarni tahlil qiladi va ularning hisobotlar ishonchliligiga ta’sirini ba-holaydi.

Auditor amortizatsiya ajratmalarining har oyda hisoblanayotganligini ham tekshirishi lozim. Chunki amaliyotda nomoddiy aktivlarga har cho-rakda bir marta amortizatsiya hisoblash hollari uchraydi. Shuningdek, kor-xona zarar ko‘rgan davrlarda ham amortizatsiya hisoblanganligini tekshi-rish zarur. Qoidaga ko‘ra korxona faoliyatining hisobot davridagi natijalari qanday bo‘lishidan qat’i nazar (foyda oladimi yoki zarar ko‘radimi) no-moddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashi shart.
Nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni tek-shirish chog‘ida:

0. 
   nomoddiy aktivlar obyektlarining o‘rtacha qiymati va o‘rtacha amortizatsiya normasidan foydalangan holda hisoblash yo‘li bilan amorti-zatsiya ajratmalari summalarini prognozlash;
   
1. 
   bir necha hisobot davrlaridagi hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summalarini taqqoslash va aniqlangan farqlarni nomoddiy aktivlar obyekt-larining mavjudligi hamda ular kirimi va chiqimining ta’sirini inobatga olgan holda tahlil qilish kabi analitik amallardan ham foydalanish mumkin.
   

Amortizatsiya ajratmalarini batafsil tekshirish chog‘ida auditor amor-tizatsiya ajratmalari hisoblash usullaridagi o‘zgarishlarning korxona hisob siyosatida aks ettirilganligini aniqlashi lozim. Chunki bunday o‘zgarishlar bir qancha davrlar oralig‘idagi ma’lumotlarning taqqoslanuvchanligiga se-zilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bunda joriy sharoitga yangi baho berish kerak. Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatlari o‘zgargan hol-larda o‘zgarish sabablari o‘rganilib, ularning №1 - «Hisob siyosati va mo-liyaviy hisobot» va №7 - «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMS talablariga muvofiqligi o‘rganiladi.
Nomoddiy aktivlardan qancha muddatda foydalanish va ularga eski-rish hisoblash zarurati haqidagi masalaga ko‘pchilik davlatlarning ancha ehtiyotkorlik bilan yondashishi bu sohadagi mavjud xalqaro standartlarga muvofiq keladi. Chunki hisobning xalqaro standartalari qo‘mitasi yoxud ishbilarmonlik aloqalari qiymati kapitallashtirishni yoxud birdaniga kor-xonaning xususiy kapitali hisobiga hisobdan chiqarishga ruxsat beradi.
Lekin bu standartlarga muvofiq nomoddiy aktivlarga eskirish hisob-lashning qandaydir maksimal muddati tavsiya qilinmaganligiga qaramas-dan, ayrim davlatlarda ma’lum cheklashlar kiritilgan. Masalan, firma amaliy shuhrati – ”Goodwill”ning qiymati Kanada va AQSH da 40 yil, Avstraliyada 20 yil, Niderlandiya va Shvetsiyada 10 yil, Yaponiyada 5 yilda hisobdan o‘chiriladi.
Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashga qarshilar: birinchidan, nomoddiy aktivlarni umuman korxona mablag‘i deb hisoblamaydigan iqti-sodchilar, ikkinchidan, tegishli sarflar hisobidan qo‘llab-quvvatlab turilishi sababli, firmaning amaliy shuhrati, savdo belgilari, tovar markalari va boshqa nomoddiy aktivlar qiymati pasaymaydi degan fikr tarafdorlari; nihoyat firma amaliy shuhrati, savdo belgilari, tovar markalari va bosh-qalarga amortizatsiya hisoblash hollarida, bir tomondan, kamayayotgan qiymatni almashtirish va saqlab turish sarflari amalga oshirilayotganligi sababli takroran hisoblash sodir bo‘ladi, deb hisoblovchi iqtisodchilar.
Hozirgi paytda buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari qo‘mitasi (BHXS) moliyaviy hisobotlarning taqqoslanuvchanligini yaxshilash maq-sadida nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblanmasdan, darrov hisobdan o‘chirish metodlarini qo‘llashni ta’qiqlash va agar faqat bundan uzoqroq muddat belgilash asoslanmagan bo‘lmasa (ammo bu holda ham u 20 yildan oshmasligi) masalasini o‘rganmoqda.
Ta’kidlab o‘tganimizdek, bizning respublikamizda foydali xizmat muddatini aniqlash imkoni bo‘lmagan nomoddiy aktivlarga eskirish 5 yil muddatdan kelib chiqib hisoblanadi (ammo korxonaning faoliyat muddati-dan oshmasligi kerak). Nomoddiy aktivlar auditi biz uchun yangi hisob va audit obyektlari hisoblanadi. Shuning uchun nomoddiy aktivlarni hisobga kirim qilish usullari, haqqoniy baholash metodlari, ular qiymatini qoplash va sh. o‘. , shuningdek, joriy hisobda harakatini aks ettirish masalalari jid-diy ilmiy-tadqiqotlarni talab etadi.