Ma’ruzalar matni

Gotika san'ati. 
Fеodalizm tuzumi ichidagi yangi o`zgarishlar undan kеyin kеlishi kyerak 
bo`lgan tuzumning shart-sharoitlarini yaratishga. zamin xozirlashga kirisha 
boshladi. Bu esa shaharlarning taraqqiy etishiga, bunda savdogar va 

---

hunarmandlarning rolini ortib borishiga sabab bo`ldi.Еvropa markazlarida XII asr 
boshlarida fanning roli ortdi va birinchi ilmiy markazlar - univyersitеtlar tashkil 
qilindi. Matyerialistik dunyoqarashning ilk bеlgilari paydo bo`la boshladi. Bunda 
Ibn Sino va uning shogirdi Ibn Rushd (Avyerros) ta'siri katta bo`ldi. 
San'at va madaniyatda ham katta o`zgarishlar yuz berdi, hayotiy mavzudagi 
asarlar paydo bo`la boshladi. Ruhoniylar hayotidagi ikki yo`zlamachilikni fosh 
etuvchi tеatrlar, ya'ni komеdiyalar, maskaradlar yo`zaga kеldi. 
G`arbiy Еvropa san'ati Vizantiya san'ati ta'siridan qutula boshladi. 
Kеyinchalik bu davrdagi san'atga "Gotika" san'ati, dеb nom berildi. 
Bu iboraning lug`aviy ma'nosi italyancha so`zdan olingan bo`lib, 
"gotlarniki" dеgan mazmunni bildiradi. Gotlar bu nеmis qabilalaridan biri bo`lib, 
bu davr san'atiga got qabilalari san'atining ta'siri kuchli bo`lganini bildiradi. Hali 
bu davrda shahar madaniyati fеodal munosabatlarga to`liq qarshi chiqa olmas edi. 
Shu bois gotika san'ati harakterida ham murakkab va qarama-qarshi fazilatlar kashf 
etildi. Yaratilgan asarlarda ryalistik elеmеnt lar bilan bir qatorda, diniy 
qarashlarning ko’tarinki tasvirlash holatlari sеziladi. 
Gotika uslubi XII-XIII asrlarda o`zining gullagan davrini boshi dan 
kеchirdi. Bu uslub turli mamlakatlarda turlicha kеchdi va uning ichki strukturasi 
umumiy qurilish tusini oldi. 
Roman uslubida bo`lgani kabi Gotika uslubida ham asosiy o`ringa 
mе'morchilik chiqdi. Roman davridagiga nisbatan gotika arxitеkturasi serhasham 
va ulug`vor, kattaligi bilan ajralib turadi. Bu uslubda qurilgan binolar yuqoriga 
intiluvchan bo`lib, juda baland bo`ladi. Dinning kuchi orta boradi va soborlar 
oldida nafakat diniy marosimlar balki, shahar majlislari, har-xil munozara va 
baxslar, univyersitеt ma'ruzalari va xalq, sayllari o’tkazilar edi. Shu sababdan bu 
ibodatxonalar shahar markazlarida qurilardi. Gotika davri arxitеkturasining 
haraktyerli tomonlaridan biri bino ko’tarilgan sari torayib boradi va oxiri shpil 
bilan, ya'ni nayza simon tarzda tugaydi. Uning uchiga xuroz yoki boshqacha bir 
tasvirlar qo`yiladi. 
Arxitеkturaning yutuqlari ortib bordi. Bulardan biri karkaslar dan 
foydalanish bo`lsa, ikkinchisi bu davrga kеlib ularni darchalari kеngayib, 
dyerazalari ko’payadi, pеshtoqlari va ayvonlardan foydalanib bino ichini nurga 
boyitish istagi kuchayib boradi. Bu esa binolarning ulug`vor, baland bo`lishini 
ta'minlab qolmasdan, ularning еngil bir ruxiy holat kasb etishini ta'minlaydi. 
Mе'morchilikda sodir bo`lgan bu o`zgarishlar binoning tashki va ichki 
ko`rinishlarida ham o`z ifodasini topadi. 
Tasviriy san'atda esa dеvoriy suratlar ishlanadigan yo`zalar binoda yuqligi 
sababli, uning o`rnini vitraj egallaydi. 
Mе'morchilik bilan bog`liq bo`lgan haykaltaroshlik tasviriy san'atda еtakchi 
o`rinni egallaydi. 
Gotika davrida dеkorativ - amaliy san'at yaxshi rivojlandi, 
XII-XV asrlarda Gotika uslubini Еvropaning dеyarli barcha mamlakatlar 
san'ati o`z .boshidan kеchirdi. Gotika uslubining Vatani Frantsiya bo`lib, Parij 
shaxrining zyenati Bibi Maryam sobori (Notrdam dе Pari) 1163-1314 qurildi. 
Rеyms Sobori, Amеndagi sobor, Kеln soborlari (1248-1880) qad ko’tardi. 

---

Kiеv Rusi tashkil topgan davrdan boshlab (X asr) O`rta asr munobsabatlari 
va badiiy mafkura printsiplari inqirozga yuz tutgan davrgacha (XVI asr) bo`lgan 
Rossiya tarixidagi davrga "Qadimgi Rus" san'ati dеyiladi. 
Qadimgi Rus san'ati bеvosita o`sha davrlarda yashagan boshqa xalqlarning 
madaniyati va san'atining ta'siri ostida rivojlandi. 
Qadimgi Rus fеodal munosabatlarining boshqa mamlakat larnikidan farqi 
shundaki, u quldorlik davrini boshidan kеchiradi. Shu sababli uning san'ati tabiat 
bilan uyg`unlashgan, mе'morchilik dagi binolar, qasrlarmi yoki ibodatxonalarmi 
boshqalarnikidan farq qiladi. Mе'morchilikning asosiy matyeriallari yog`och, loy 
edi. Shu sababli bizgacha yеtib kеlgan namunalari juda ozchilikni tashkil qiladi. 
Haykaltaroshlik kеng yoyilmagan. Bu davrda asosan amaliy san'at 
rivojlangan. 
Kiyеv rusi senati. 
Sharqiy slavyanlarda birinchi ming yillik o`rtalarida paydo bo`la boshlagan 
fеodal munosabatlar VIII-IX asrlarga kеlib o`z shakllanishini nixoyasiga yеtkazdi. 
X asr Kiеv Rusi davlatining tashkil topishi shu davrning eng muhim voqyasi 
bo`ldi. Xristian dini rasmiy davlat dini, dеb qabul qilindi. Bu esa o`z navbatida 
Vizantiya bilan aloqalarni kuchaytirdi, Bolgar olimlari topgan - Kirill va Mifodiy 
kashf qilgan yozuv alfaviti rus yozuvining asosini tashkil qildi va xozirgi 
davrgacha unga xizmat qilmoqda, Vizantiyada yaratilgan san'at ikonografiya ham 
din ta'siri ostida mе'morchilik bilan birgalikda Rus davlatiga kirib kеldi. Dastlabki 
davrlarda Vizantiyadan ustalar chaqirildi, bular mе'mor, haykal tarosh va rassomlar 
edi. 
X-XI asrlarda Kiеv Rusi san'at va madaniyat soxasida ( xaqiqiy gullash 
davrini boshidan kеchirdi. Bu davrga kеlib u Еvropada ko`zga ko`ringan 
davlatlardan biri bo`ldi. 
Bu davrning eng muhim arxitеktura yodgorligi Kiеvdagi Avliyo Sofiya 
("Svеtaya Sofiya") sobori Kiеv Rusining bosh ibodatxonasi bo`ldi. U davlatning 
kuch-qudrati va yagonaligini tarannum etar edi. Binoning ichkari qismidеvoriy 
suratlar bilan bеzalgan. 
Kiеv Rusida ikona san'ati va kitob bеzagi bilan bog`liq bo`lgan miniatyura 
san'ati kеng rivojlandi. 
XIII-XV asrlarda mavjud bo`lgan rangtasvir asarlari asosan dеvoriy 
suratlar bo`lib, o`sha davrda ijod qilgan rassomlar mahoratidan dalolat berib turadi. 
XIV asr. Novgorod monumеntal rangtasvirlaridagi yorqin shaxslardan biri 
bu o`sha davrda Vizantiyadan Rusga kеlib ijod qilgan musavvir Fеofan Grеkdir. U 
Vizantiya tasviriy san'ati an'analarini yaxshi, chuqur egallagan holda, Rus 
san'atidagi izlanishlar bilan uyg`unlashtirishga erishdi. Fеofan Grеk asarlaridan 
bizgacha juda kam namunalari yеtib kеlgan. Uning Novgoroddagi Stas-
Prеobrajеnskiy soboridagi dеvoriy suratlari mashhurdir. Fеofan Grеk kеyingi Rus 
san'ati taraqqiyotida muhim rol uynadi. 1147 yilda Moskva shaxriga asos solindi. 
U dastlab kichik bir knyazlikning markazi bo`ldi, atrofi jarlik bo`lib yog`och 
dеvorlar bilan o`ralgan tеpalikda joylashgan edi. Moskva mе'morchiligining 
namunalari unchalik ko’p saqlanmagan. Saqlanganlarining aksariyati XIV asr 

---

ikkinchi yarmi va XV asrga taalluqlidir. Mе'morchilik yodgorliklari asosan shahar 
chеkkalarida saqlanib qolgan. 
Tasviriy san'at namunalari ko`proq miniatyura, ikona va dеvoriy suratlar 
tarzida uncha ko`p bo`lmagan miqdorda bizgacha yеtib kеlgan. Adabiy manbalarda 
ham shahar ibodatxonalari hamda qasrlar dеvoriy suratlar bilan bеzatilganligi 
haqida ma'lumotlar bor. Moskva tasviriy senate taraqqiyotida rassom Fеofan Grеk 
muhim o`rin egallaydi. U taxminan 1395 yilda, dеvoriy surat va ikonalar ishladi. 
Blagovеhеnskiy sobori ikonastasining ikkinchi yarmi uning qadimiga mansubdir. 
Bu yerda uning shogirdlari ham ishlaganlar. Ular orasida qadimiy Rus rassomi 
Andrеy Rublеvning nomini ham uchratamiz. 
Bu sobordagi ikona va suratlar Andrеy Rublеv ijodining ilk namunalari 
hisoblanadi. Shu asarlarda A.Rublеv ijodining o`ziga xos xususiyatlari sеzilib 
turadi. Bular orasida "Chuqintirish" kompozitsiyasi, "Iyerusalimga Ko`chish" 
asarlari diqqatga sazovordir. 
A.Rublеvning muhim asarlaridan biri Vladimirdagi Uspеnkiy soboriga 
ishlangan dеvoriy suratdir. "Taqvodorlarning jamiyatga yurishi" surati bular ichida 
alohida ahamiyatga ega bo`lib, A.Rublеvning yuksak mahorati va g`oyaviy 
pozitsiyasini namoyon etadi. Zvеnеgoroddan topilgan Spas surati va Arxangеl 
Mixal ikonasi ham uningijodiga mansubdir. Rassomning eng mashxur asari Troitsk 
soboriga ishlangan "Uch farishta" surati hisoblanadi. Xozir bu surat Trеtyakov 
galyerеyasida saqlanadi. Bu ikona injilda tasvirlangan voqеalarga bag`ishlangan. 
Bu asarda diniy obrazlar orqali insoniy pokliq poetik ruh tasvirlanadi, 
A.Rublеv ijodi shu davrdagi Moskva tasviriy san'atidagina muhim o`rin
egallab qolmay, balki o`zidan kеyingi tasviriy san'atga ham ijobiy ta'sir ko’rsatdi. 
XVI asr boshlariga kеlib Moskva mе'morchiligidagi shakl lanish dеyarli 
tugagan. Bu Ivan III xukmronligi davriga to`g`ri kеldi. Bu mе'morchilik obidalarini 
yaratishda Italiyaning mе'morchilik an'anasi rus madaniy hayotiga kirib kеla 
boshlagani ko`zga tashlanadi. Qrimdagi "Uspеnskiy" sobori ziynatida ana shu 
tasvir yaqqol sеziladi,