Masarykova univerzita

3. Mąż i żona

Cytowany już Tadeusz Boy-Żeleński przedstawia zakończenie Ślubów ze swego punktu widzenia, a może ciąg dalszy tego utworu, który można dostrzec w innej komedii Fredry. We swych Obrachunkach fredrowskich opowiada ciekawe koncepcje: „Gucio to wirtuoz; mistrz w prowadzeniu gry miłosnej, w pokonywaniu przeszkód, w sączeniu owego magnetyzmu, pod którego wpływem Aniela tak bezwolnie drży w jego dłoniach. Ona – to cudowne skrzypce czekające swego grajka. Przeżyją trochę ładnych chwil, pewnie na wsi. Później zamieszkają w mieście, pewnie we Lwowie. Będą wiedli dystyngowane, próżniacze życie wielkiego świata; on nie oprze się pokusie próbowania swego magnetyzmu na lwowskich pięknościach; zapał stanie się rutyną, inwencja – pedanterią; zostanie mu skłonność do obdzielania innych radami, doświadczeniem. Ona przepłacze kilka lat; potem w słabym momencie zjawi się jakiś frant, który znów ujmie ją za rękę i ożywi magnetycznym prądem; stanie się łzawą i nękaną wyrzutami, trochę nudną i niezręczną kochanką, chowającą pliki listów miłosnych za domowym ołtarzykiem. Albo się grubo mylę, albo to jest epilog Ślubów panieńskich; wart byłby napisania, gdyby… go Fredro nie był napisał sam. To – Mąż i żona. Wacław – to postarzały o dziesięć lat Gustaw; Elwira – to Aniela jako »kobieta trzydziestoletnia«.“³⁷

„Luba Elwiro, kochanko mej duszy…“³⁸

W ten sposób właśnie rozpoczyna się jeden z najważniejszych i zarazem najbardziej śmiałych utworów młodego Aleksandra Fredry, komedia Mąż i żona. Komedia ta została napisana już w 1821 roku. W tym czasie już długie lata autor walczył o poślubienie swej ukochanej Zofii. Można przypuszczać, że przez te lata nie chował sympatii do stosunków małżeńskich. W każdym razie w Mężu i żonie naśmiewa się z nich bez litości. Ten utwór jest prawdopodobnie wiernym obrazkiem obyczajów i moralności czasów autora. Kazimierz Wyka trafnie o Mężu i żonie napisał: „W tej świetnej komedii wszyscy wszystkich zdradzają, Fredro zaś ani się gorszy, ani dziwi, ani pochwala. W swoisty sposób, ironiczny i pozbawiony złudzeń, zabawia się tym widowiskiem.“³⁹

Fredro w utworze opisał obyczaje miłosne szlachty tych czasów. Głównymi bohaterami są: Wacław, jego żona Elwira, przyjaciel domu Alfred i kokieteryjna pokojówka Justysia. Stosunki, które łączą bohaterów komedii, to typowy »czworokąt małżeński«. Mąż zdradza żonę z jej zalotną pokojówką, żona zdradza męża z jego serdecznym przyjacielem, a ten z kolei zdradza kochankę z tą samą pokojówką.⁴⁰ Jak można zauważyć, komedia toczy się wokół jednej sprawy – zdrady małżeńskiej. Akcja rozgrywa się już rok po ślubie w ponurym domu Wacława. Elwira i Alfred wyznają sobie uczucia i żywo rozmawiają o miłości. Elwira skarży się na oschłość męża, który okazuje jej czułość tylko przed innymi osobami. Wacława już dawno znudziły małżeńskie wybryki i kokietuje z Justysią. Zalotna dziewczyna wzbudza także emocje w kochanku swej pani – Alfredzie. Alfred nie musi troszczyć się o pisanie do niej listów miłosnych, jakie przesyła Elwirze, bo Justysia jest tylko pokojówką, a zresztą od dawna pisze je za niego jakiś stary Francuz. A nawet Justysia nie potrzebuje listów, jak można zauważyć w jej wypowiedzi:

„Na cóż też pisać listów tyle?

Mogą nas wydać, przykre sprawić chwile.
Dawniej je pani przy sobie nosiła,
Ale teraz taka plika się zrobiła,
Że trudno unieść; więc je wszędzie kładzie:
Pełno ich w łóżku i w każdej szufladzie.“⁴¹

Po tym, co Wacław obiecuje Justysi posąg, ona dochodzi do wniosku, że trzeba coś zrobić z tą sytuacją, żeby wyszło jej jak najlepiej. Wyrachowana pokojówka zwierza się swej pani, że od dawna ma romans z jej kochankiem. Elwira robi scenę zazdrości Alfredowi, zabiera wszystkie listy i odchodzi z domu. Wacław korzysta z sytuacji i nareszcie, z wielkim pragnieniem przytula Justysię. Lecz w tej chwili powraca Elwira i widzi kochanków. Z wściekłością wygania służącą, przy czym wypadają jej wszystkie listy od Alfreda. Ten skandaliczny utwór kończy się zaskakująco. Zamiast kary jest pojednanie męża i żony. Wacław robi wszystko, żeby zatrzeć skandal. Kara spada na służącą, która zostanie uznana za główną winowajczynię. Wbrew swej woli pójdzie do klasztoru, oczywiście z tego powodu, żeby nikomu o niczym nie powiedziała. A panowie, dwaj »przyjaciele«, rozchodzą się w spokoju, udając, że między nimi nic nie było. Żeby nikt o niczym się nie dowiedział.

Mąż i żona to druga opublikowana komedia Fredry po Panu Gelhabie. Publiczność ją zawsze bardzo lubiła. Już w czasach romantyzmu cieszyła się wielką popularnością, jednak, co ciekawe, publiczność docenia ten utwór do dnia dzisiejszego. Potwierdzeniem może być to, że nawet w dzisiejszych czasach można zobaczyć tę komedię w teatrach. „Mąż i żona to nie żaden literacki zabytek […] – to soczysta opowieść o prawdziwych ludziach, uwikłanych w niedolę małżeńskiego spożycia.“⁴² O czym przekonywał współczesny reżyser Krzysztof Zaleski. A ja myślę, że powodzenie Męża i żony nie polega tylko na tym, że jest uważana za arcydzieło, według mnie polega na tym, że fabuła utworu jest z życia wzięta, a aktualna nawet w dzisiejszych czasach. Dlatego Mąż i żona cieszy się popularnością i dziś. Jednak w czasach, kiedy Fredro tworzył swe największe dzieła były takie tematy bardzo negatywnie oceniane. Więc czego można było się spodziewać, komedia ta wzburzyła opinię publiczną i ściągnęła na autora wiele pretensji. Podobno żadna z komedii Fredry nie wywołała tylu sprzecznych opinii jak Mąż i żona. Jednak z tych krytyk była najboleśniejsza, właśnie już wspominana krytyka Seweryna Goszczyńskiego, który w swym artykule napisał, że Fredro w tej komedii „jakoby przytwierdza moralnie ów świat“⁴³ i oskarżał komediopisarza o „daltonizm moralny i krzewienie zgorszenia.“⁴⁴ Pewnie miał na myśli Męża i żonę, kiedy napisał: „Niemoralność, poziomość uczuć jeszcze trudniej wybaczyć poecie jak karykaturowanie zdarzeń.“⁴⁵ Może właśnie z tego powodu autor zdecydował się napisać odmienne zakończenie Męża i żony, które pojawiło się w pośmiertnym wydaniu dzieł Fredry w 1880 roku. Cała scena końcowa znikła, a jej miejsce zastąpiono w taki sposób: Justysia nie zostaje ukarana, a Wacław wybacza swej żonie i Alfredowi.

Pisarz zwraca uwagę w utworze na problem cierpień ludzi w małżeństwie bez miłości. Choć dzieło nie jest tragedią, to jednak powoduje negatywne konsekwencje praw człowieka w czasach, gdy o przyszłości ludzi nie decydowali oni sami, lecz rodzice i stosunki społeczno-majątkowe. Jak powyżej wspominałam koncepcje Tadeusza Boya-Żeleńskiego o związku pomiędzy Mężem i żoną i Ślubami panieńskimi, Gustaw i Aniela cierpieliby tak samo jak Wacław i Elwira, gdyby nie pojawiło się między nimi uczucie. Na szczęście znowu zwyciężyła miłość.

Na zakończenie chciałabym przytoczyć jeszcze jedno spostrzeżenie Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Zwraca uwagę na „nauki“, jakie Wacław udziela Alfredowi. Bardzo komiczna jest scena, kiedy Wacław uczy Alfreda w jaki sposób ma się zwracać do kobiet, jak prowadzić życie na poziomie, a także jak podbić serce kobiety.

„Kiedy mój Wacław w opiekę mnie bierze,
By mnie nauczał, jakie są sposoby
Zyskania względów kochanej osoby:
Kiedy, jak długo trzeba skrycie kochać,
Kiedy oświadczyć, kiedy jęczyć, szlochać,
Jakimi drogami chodzić,
Jak opasłych mężów zwodzić,
Słowem - miłostek naucza mnie sztuki!“⁴⁶

Jednak zaraz na początku komedii, czyli w akcie pierwszym i scenie pierwszej Alfred naśmiewa się z Wacława, bo jak można zauważyć, Alfred zdaje się bardziej zbiegły w takich sprawach. On potrafi z kobietami rozmawiać w tak wyjątkowy sposób:⁴⁷

„Miłość nieprawa – marzenie prawdziwe!
Jeśli natura zaród jej płomieni
W każdą istotę włożyła,
Płomieni, których czarująca siła
Byt nieczuły w życie mieni,
Tym samym, jak się wydaje,
Każdą miłość uprawniła…“⁴⁸

Albo jeszcze namiętniej:

„To z twoim mego równe uderzeni,
Ten pociąg luby i ognisty razem,
Co się tajemnym tłumacząc wyrazem,
Spoił czułe nasze dusze…
To czucie boskie, którego nie znałem,
Którego niegdyś szukałem daremnie…“⁴⁹

Więc jak zauważyłam w większości komediach Aleksandra Fredry, autor dużo pisał o miłości, jak można spostrzec, był nawet bardzo zbiegłym w adorowaniu i mówieniu komplementów. Fredro często podkreśla w swoich sztukach wartość życia rodzinnego i cnót domowych. W niemal wszystkich jego komediach zwycięża to prawdziwe, szczere i mocne uczucie – miłość. Miłość, która zwalcza wszystkie przeszkody stojące jej w drodze. Przeszkody takie, jak: sprawa pieniędzy, sprzeciw rodziny, stosunki społeczne i różne intrygi. „Te związki rodzinne, które okazały się najważniejszym tematem w twórczości Fredry i szczęśliwa miłość stały wówczas w ostrym kontraście do współczesnej mu romantycznej koncepcji tragicznej, i niemożliwej do spełnienia.“⁵⁰