Materialshunoslik

15.5. Yuqоri sifаtili metаllаr оlish 
Rаngli metаllаr sifаtini оshirish uchun ulаrni vаkuumli elektr 
pechlаridа, elektrоn nurlik vа plаzmаlik eritish dаstgоhlаridа оlish, 
elektrоmаgnit kristаllizаtоrlаrdа uzluksiz vа cheklаngаn uslublаrdа 
quyish kаbilаr qo’llаnilаdi. Nаtijаdа tаrkibidаgi аrаlаshmаlаr miqdоri 
0,01-0,005% dаn оshmаydigаn «tоzа» metаllаr оlinаdi. Lekin 
kоsmоs teхnikаsi vа yarim o’tkаzgichlаr sаnоаti kаbi sоhаlаrni bu 
dаrаjаdаgi «tоzаlik» hаm qаnоаtlаntirmаydi. Shuning uchun yanаdа 
tоzа metаllаr оlish uchun yuqоridа аytilgаn uslublаrdаn tаshqаri 
quyidаgi tоzаlаsh uslublаrdаn tаshqаri quyidаgi tоzаlаsh uslublаri 
qo’llаnilаdi.
1. Elektr shаkli yoki qаytа elektrоlizlаsh, qаytа eritish uslubidа 
mis, аlyuminiy vа ulаrning qоtishmаlаri tоzаligini 99,999 % gаchа 
оshirаdi.
2. Zоnаlik eritish uslubi rаngi metаllаr vа yarim o’tkаzgichlаr 
tоzаligini 99,9997 % gа etkаkzish mumkin. Bundа аlyuminiy оddiy 
shаrоitdа, bоshqа metаllаr vа yarim o’tkаzgichlаr esа vаkuumdа 
«zоnаlаri» eritilаdi.

---

133 
Nazorat savollari: 
1. Mis ishlаb chiqаrish jarayonini sharhlab bering.
2. Аlyuminiy ishlаb chiqаrish jarayoni.
3. Mаgniy оlish uslublаrini sanab bering.
4. Titаn ishlаb chiqаrish teхnоlоgiyasi.
5. Yuqоri sifаtli metаllаr оlish texnologiyasi haqida fikrlar.
 
 
16-MAVZU: KUKUNLI METALLURGIYA 

Tayanch so’zlar: kukun, metallurgiya, mexanik usul, sharli 
tegirmon, oquvchanlik, presslanuvchanlik, pishuvchalik, presslash, 
kukun metallurgiyasi, yeyilishga chidamlilik, aniq o’lcham, detallarni 
quyish va bosim ostida ishlash, preslash, magnitlilik xossasi, eletroliz. 
16.1. Kukunlarning olinish usullari 
Kukun metallurgiyasi usullari bilan suyultirilganda bir-birida 
erimaydigan metallardan, shuningdek qiyin eriydigan va o’ta toza 
metallardan qotishmalar olish mumkin. Kukunli metallurgiyada 
zagotovkalar, shuningdek, aniq o‘lchamli turli detallar tayyorlanadi. 
Kukunli metallurgiya g‘ovak materiallar va ulardan detallar, 
shuningdek, ikkita (bimetallar) yoki turli metallar va qotishmalarning 
bir necha qatlami ko‘rinishidagi detallar tayyorlash imkonini beradi. 
Kukunli metallurgiya usullari otashga chidamliligi, yeyilishga 
chidamliligi yuqori, qattiqligi katta, belgilangan barqaror (magnit 
xossali, shuningdek aloxida fizik-ximiyaviy, mexanik va texnologik 
xossali - detallar olish imkonini beradi. Bunday detallarni quyish va 
bosim ostida ishlash yo’li bilan olish mumkin emas. 
Kukun materiallardan detal va buyumlar olish protsessi metall 
kukunini tayyorlash, ulardan shixta tuzish, presslash, zagotovkani 
pishirishdan iborat. Metall kukunlari mexanik va fizik-ximiyaviy 
usullar bilan olinadi. 
Mexanik usullarda kukunlar qattiq metallarni maydalab, suyuq 
metallarni esa ximiyaviy tarkibini o‘zgartirmasdan to‘zitib hosil 
qilinadi. Mo’rt qattiq materiallarni maydalash uchun sharli, uyurma va 
vibratsion tegirmonlardan foydalaniladi. Ishlov beriladigan material 
po‘lat yoki cho’yan sharlarning zarbiy yoki ishqalovchi ta’siri bilan 
maydalanadi. Metall kukunlarni mexanik usullar bilan olishda 
ularning ifloslanishini hisobga olish zarur. 

---

134 
Sharli tegirmon po‘lat barabandan iborat bo‘lib, unga 
maydalovchi sharlar va maydalanadigan material solinadi. Sharli 
tegirmonda olingan kukun zarralari 100—1000 mkm o‘lchamli 
noto‘g‘ri ko’pyoqlik ko‘rinishida bo‘ladi. Uyurma tegirmonlarda 
maydalash sharli tegirmonlarga nisbatan tezroq kechadi. Uyurma 
tegirmonining kamerasida ikkita parrak bo‘lib, qarama-qarshi 
tomonlarga aylanib, o‘zaro kesishuvchi xavo oqimlari hosil qiladi. 
Kameraga solingan material (sim bulagi, qirindi, qirqimlar va boshqa 
mayda bo’lakchalar) ni havo oqimi ilashtirib olib ketadi, ular o‘zaro 
bir-biriga urilib 50 dan 200 mkm gacha o‘lchamli zarralarga 
maydalanadi. Hosil bo‘lgan zarrachalar tarelka ko‘rinishida, chetlari 
arrasimon bo‘ladi. 
Mo’rt metall karbidlari va oksidlaridan mayin kukunlar olish 
uchun vibratsion tegirmonlardan foydalaniladi. Vibrotegirmonlar eng 
unumli bo‘lib, ularning ishi po‘lat shar va silindrlarning tegirmon 
barabanining katta chastotami aylanma tebranma harakati tufayli 
maydalanadigan materialga govori chastota bilan ta’sir qilishiga 
asoslangan. 
Qalay, kurg‘oshin, alyuminiy, mis, shuningdek temir va po‘lat 
kukunlarini olish uchun havo, suv, bur yoki inert gazlar kinetik
energiyasi bilan suyuq metallni to‘zitish usulidan ham foydalaniladi. 
Olingan kukun zarralari 50—350 mkm o‘lchamli bo‘lib, sferik 
ko‘rinishga yaqin.