Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

9.2 Temir asosli qotishmalar
9.2.a. Jadval. AISI/SAE va UNS sistemalari bo’yicha kam legirlangan qotishmalar va turli miqdorda uglerodga ega bo’lgan qora metallarning belgilanishi keltirilgan.

AISI/SAE^a raqami	UNS bo’yicha belgilanishi	Konsentratsiya qismi (uglerodga % massa ulushida legirlovchi elementlarning qo’shilishi)^b
		Ni	Cr	Mo	Qolganlari
10xx, qora metall	G10xx0
11xx,dasgoxda ishlash uchun	G11xx0				0,08-0,33 S
12xx, dasgoxda ishlash uchun	G12xx0				0,10-0,35 S
13xx	G13xx0				0,04-0,12 P 1,60-1,90 Mn
40xx	G40xx0			0,20-0,30
41xx	G41xx0		0,80-1,10	0,15-0,25
43xx	G43xx0	1,65-2,00	0,40-0,90	0,20-0,30
46xx	G46xx0	0,70-2,00		0,15-0,30
48xx	G48xx0	3,25-3,75		0,20-0,30
51xx	G51xx0		0,70-1,10
61xx	G61xx0		0,50-1,10		0,10-0,15 V
86xx	G86xx0	0,40-0,70	0,40-0,60	0,15-0,25
92xx	G92xx0				1,80-2,20 Si

Izoh: a – har bir po’lat markasidagi uglerodning konsentratsiyasini xisoblash uchun markadagi xx – harfli indeksi o’rniga /100% ni qo’yilishi lozim. b – qo’shimcha sifatida shuni aytish kerakki 13xx qotishmasida martensitning konsentratsiyasi 1,00% dan oshmasligi lozim. 12xx qotishmasida esa fosforning konsentratsiyasi 0,35% dan oshmasligi lozim. 11xx va 12xx qotishmalarida oltingugurt miqdori 0,04% dan oshmasligi zarur. 92xx qotishmasida kremniyning miqdori 0,15-0,35% oralig’ida bo’lishi kerak.

Konstruktsion po’latlarning markasining boshida kelgan ikkita belgi tarkibidagi uglerodning 100 dan bir qismini bildiradi. Xarfalni oldida kelgan sonlar shu elementning po’lat tarkibidagi % miqdorini bildiradi.
Konstruktsion po’lat markalarining oxirida kelgan ayrim qo’shimcha belgilar ham mavjud: PP – Past haroratda qizdirilgan po’lat, L – quyma po’lat, K – qizdirilgan po’lat.
Asbobsozlik (ko’p uglerodli) po’latlari (GOST 1435-90) markasining boshida tarkibidagi uglerodning o’ndan bir qismini bildiradigan sonlar keladi, legirlangan asbobsozlik po’latlari GOST 5950-73 standarti bo’yicha markalanadi.
Podshipnik (GOST 801-78) po’latlarining markasida SH xarfi ishlatiladi, davomida tarkibidagi qolgan elementlarni ko’rsatuvchi belgilar keladi.
AISI va SAE qotishmalarni markalashda to’rt belgili kodlardan foydalanadi. Boshidagi ikkita belgi qotishma tarkibini bildiradi, uchinchi va to’rtinchi belgilar uglerod tarkibini bildiradi. Qora metallar uchun ikkita belgi qabul qilingin, bular 1 va 0. Qolgan raqamlar boshqa qotishma turlarini bildiradi. Masalan: 13,41,43. Uglerod miqdori oxirgi ikkita sonni 100 ga bo’lgandan xosil bo’lgan % ga teng bo’ladi. Misol uchun 1060 markali po’lat tarkibida 0,60% uglerod bor.
UNS yagona belgilar sistemasi qora va rangli qotishmalar uchun ketma-ketlikdagi tartibni qo’llagan. Bu tizimdaga xar bir qotishma markasi xarf bilan boshlanadi. Bu harf ushbu material qaysi qotishmalar oilasiga mansubligini ko’rsatadi. Demak temir va uning qotishmalari G xarfi bilan boshlanar ekan, qolgan to’rtta raqam AISI va SAE tizimlaridagi kabi o’qiladi. Beshinchi belgi bu tizimda - nul.
11.2.b jadvalda ushbu guruhga mansub po’latlarning toblash va bo’shatishdan keyingi mexanik xossalari keltirilgan.
Yuqori uglerodli po’latlar
Yuqori uglerodli po’latlar tarkibida 0,60 dan 1,4 % gacha uglerod bo’ladi. Bu materiallar anchagina qattiq, yuqurimustaxkam lekin xech qanday plastiklikka ega bo’lmagan po’latlardir. Ular deyarli har doim mustaxkamlangan va bo’shatilgan xolatda ishlatiladi. SHu bilan birga ular yuqori
Nazorat savollari
1. Pulatlar kanday kursatgichlarga karab klassifikatsiyakilinadi.
2. Uglerodlipulatlarningxossalariga uglerod kandayta’sirkiladi?
3.Oddiysifatlipulatlarmarkirovkasidagirakamlarnimanibildiradi? St5.
4. Sifatlikonstruktsionpulatmarkirovkasidagirakamchi? Stol30.
5. Markirovkakatorioxiridagi “A” xarfinimanikursatadi?
6. Markirovka boshidagi“A” xarfinimanibildiradi?


10-AMALIY MASHG’ULOT
RANGLI METALLAR VA ULARNING QOTISHMALARI
Mis va uning qotishmalari. Mis qizg’ish rangli metall, uning issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi boshqa metallarga nisbatan ancha yuqori (kumushdan keyingi). Sanoatda mis har-xil tozalikda quyidagi markalar bo’yicha ishlab chiqariladi.
10.1-jadval

№ p/p	Misning markasi	MOO	MO	M1	M2	M3	M4
	Misning tozaligi, %	99,99	99,95	99,9	00,7	99,5	99,0

Misning va uning kristall tuzilishi
Quyma va yumshatilgan misning strukturasi (ichki tuzilishi) ko’p qirrali (poliedrik) donalardan iborat. Bosim ostida ishlov berilgan va yumshatilgan misning strukturasi esa ko’p qirrali, hamda siljish chegarasi yuzaga chiqqan kristallardan iborat (2-rasm).

Bosim ostida ishlov berilgan va yumshatilgan misning strukturasining sxemasi
Bosim ostida ishlov berilgan misning mexanik xossalari quyidagicha: B_r= 240 MPa;
B_0,2= 50 Mpa ;
Misdan ko’pincha elektr o’tkazuvchan material sifatida (struktu­ra) foydalaniladi.


Latun
Latun deb misning rux bilan qotishmasiga aytiladi. Amalda tar­kibida 45 % gacha rux bo’lgan qotishmalar ishlatiladi.
Latunlar “L” xarfi bilan va undan keyin yoziladigan, latundagi misning miqdorini bildiradigan sonlar bilan belgilanadi. Masalan: L 60 markali latunning tarkibida misning miqdori 60 % ni tashkil qiladi.
Latunlar ikki turga bo’linadi:
a) Quyma latunlar
b) Bosim ostida ishlov beriladigan latunlar.