tabbiiyunlarning (Arastu falsafasi va tabiatni o‘rganishga ahd qilganlarning) falsafiy qarashlari
shakllana borgan. Muhammad al-Xorazmiy (783—850) va Ax,mad al-Xorazmiy va Ahmad al-
Farg‘oniy (taxm. 797-865) butun musulal-Farg‘oniy mon ShaRQI va jahonda tabiiy va aniq fanlar
rivojiga salmokush hissa qo‘shgan buyuk allomalardir. Muhammad al-Xorazmiy arab
xalifaligining poytaxti Bag‘dodda “Donishmandlik maskani” (“Bayt ul-hikma”)ga rahbarlik
qilgan. Uning “Astronomiya jadvali” “Hind hisobi to‘g‘risida risola”, “Quyosh soati to‘g‘risida
risola”, “Musiqa haqida risola”, “Tiklash va qarshi qo‘yish hisobiga oid muxtasar kitob” kabi
asarlarida algebra sohasiga asos solindi. Sharq xalqlari orasida “Buyuk matematik” unvoniga
sazovor bulgan Ahmad al-Farg‘oniy astronomiya va matematika sohalarida nom taratdi. Uning
“Samoviy jismlar harakati va yulduzlar fanining majmuasi haqida kitob”, “Astronomiya asoslari”
asarlarida koinot xaritasi tuzilgan. Yer va fazoviy sayyoralar hajmi, iqlimlar, jo‘g‘rofiy kengliklar
to‘g‘risida kuzatuvchilar orqali asoslangan yangi ma’lumotlar berilgan, ilm-fanning yangi
yo‘nalishlariga asos solingan. Qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarni umumlashtirish, tadqiqotda hissiy
va aqliy mushohada mushtarakligi allomaga xos xususiyatlar sifatida dunyoqarashni
shakllantirishning muhim omillari bo‘lib keldi va undan keyin yashagan ilm ax,liga ta’siri sezilib
turdi. Abu Nasr Forobiy falsaFa' tabiatshunoslik va tibbiyot tarixini Forobiy, Beruniy va Ibn
Sinosiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Abu Nasr Forobiy (873—950) — musulmon Sharqida
Arastudan keyin “Ikkinchi ustoz” unvoniga muyassar bo‘lgan yirik mutafakkir va alloma. Uning
qalamiga 160 dan ziyod asar mansub bo‘lib, ular asosan tabiiy-ilmiy va falsafiy muammolarni
sharxdash hamda bu sohalarning dolzarb masalalarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. U
birinchilardan bo‘lib o‘z davri ilmlarining tasnifini beradi. Musiqa, matematika, tibbiyot, arab tili
grammatikasi, alximiya, mantiq ilmlariga oid qimmatli asarlar yaratish bilan birga falsafiy
muammolarga bag‘ishlab bir qator ilg‘or fikrlarni bayon qilgan. Mutafakkir olamni ikki
ko‘rinishda: “Vujudu vojib” (olloh) va “vujudi mumkin” (barcha moddiy va ruhiy narsalar)
misolida talqin qiladi, barcha narsalar “vujudi vojib” tufayli yashash huquqiga ega bo‘ladi. Ular
o‘zaro bir-biri bilan sababiy tarzda bog‘lanadi. Sababsiz oqibat bo‘lmaganidek, oqibatsiz sabab
ham bo‘lmaydi, deydi Forobiy. Vujudi vojib birinchi sabab sifatida o‘zga sabab yoki turtkiga
muhtoj emas. U mutlaq borliq va donishmandlikning ifodasidir. Vujudi mumkin esa yaratiladi,
lekin o‘zi yaralmaydi. U doimiy o‘zgarishda, ziddiyatli munosabatlarda, unda barcha narsalar
kamolotga qarab rivojlanadi. Vujudi vojib birinchi sabab sifatida o‘zga sabab yoki turtkiga muhtoj
emas. U mutlaq borliq va donishmandlikning ifodasidir. Vujudi mumkin esa yaratiladi, lekin o‘zi
yaralmaydi. U doimiy o‘zgarishda, ziddiyatli munosabatlarda, unda barcha narsalar kamolotga
qarab rivojlanadi.
Bilish jarayoni aql va sezgilar orqali yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz bo‘lib, u inson
jonli mushohada va tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha bo‘lgan murakkab
yo‘lni bosib o‘tadi. Bu yo‘nalish hodisalar oqibatini bilishdan ularning sababini anglash,
aksidensiyadan substansiyaga yetib borishni maqsad qilib qo‘yadi. Bilishda aql va mantiq ilmining
7
maqomi beqiyosdir. Mutafakkir talqinida aqliy bilish ikki . jihatga ega: birinchidan, u konkretdan
uzoqlashish va undan umumiy tomon va jihatlarni ajratib olishni, ikkinchi tomondan esa, ushbu
umumiylik ko‘magida konkret jihatlarning mohiyatiga chuqurlashishni taqozo etadi. Aql
vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli hodisalar mohiyati ochib beriladi. Har bir fan
insonning muayyan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, Forobiy bilish
ta’limotining boshqa jihatlarini ham o‘rgangan. U ilmiy tadqiqotda kuzatuv, baqsmunozara, bilish
metodlari, jonli mushohadaning cheklanganligi to‘g‘risida qiziqarli g‘oyalarni ilgari surgan.
Forobiy tufayli musulmon Sharqi falsafiy tafakkurida mantiq ilmi chuqur iz qoldirdi.
Beruniy “Oddiy javharlar paydo bo‘lish va yo‘qbo‘lishni bilmaydi” degan g‘oyani ilgari
surgan. U olamning Olloh tomonidan yaratilganligini e’tirof etadi. Abadiylik birinchi sabab bilan
bog‘liqdir, chunki u yaratuvchi umrini anglatadi. Mutafakkirning taraqqiyot, qonuniyat, zaruriyat
va tasodifiyat to‘g‘risidagi mulohazalari alohida ahamiyatga molikdir. Qat’iy zaruriyat va
tamoyillariga bo‘ysunadigan hodisalarga siklik tarzda hosil bo‘ladigan jarayonlar (hayvonlarning
urchishi, o‘simliklarning changlanishi, ekinlarning ekilishi va boshqalar) kiradi. Lekin zaruriyat va
qonuniyat tasodifiyat bilan uzviy aloqada bo‘ladi, chunki hamma narsalar ham muayyan tartibda
ro‘y beravermaydi. Beruniyning asarlarida bilish masalalari muhim maqomga egadir. Bilishga
bo‘lgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o‘ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan
maqsad odamlar ehtiyojlarini qondirishdir. Bilish sezgilar yetkazib bergan ma’lumotlardan
boshlanadi. Ular bilishning yuqori bosqichi akdiy bilish uchun o‘ziga xos ko‘makchi va asos
bo‘lib xizmat qiladi. Bilimning chinligi kuzatuv va sinov-tajriba orqali belgilanadi. Ular tufayli
ashyolarning muhim jihatlari o‘rganiladi, ularning mikdoriy tomonlari anikdanadi, bilish
jarayonining samaradorligi oshib boradi. Inson tabiat hodisalarini bilishga bo‘lgan intilishda ikki
narsadan ilhomlanadi. Ulardan biri azaldan berilgan tabiiy qiziqish, barcha narsalar mazmun-
mohiyatiga yetib borishga intilishdir. Ikkinchisi esa, bilish tufayli qo‘lga kiritilgan yutukdardan
manfaatdorlikdir. Uning fikricha. “Agar fanga asoslanib bo‘lmasa, undan voz kechish lozim”
Beruniyga ko‘ra, inson qiyofasi tabiat ta’sirining natijasidir. Uning ichki qiyofasiga kelsak, uni
inson cheksiz sa’y-harakatlar oqibatida tubdan o‘zgartirishi mumkin. Har bir kishi o‘z
xulqatvorining sohibidir. Jamiyat tadrijiy o‘zgarishlar orqali rivojlanib boradi. Adolat, fuqaro
uchun g‘amxo‘rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tug‘i ostida boshqarish
mutafakkirning idealidir.
Dostları ilə paylaş: |