faqat mashhur faylasufgina bo‘lib qolmasdan, yirik tabiatshunos olim hamdir. Kant tomonidan
yaratilgan gaz holatidagi ulkan tumanlikdan Quyosh sistemasining kelib chiqishi haqidagi
12
nazariya hozirgi davrda ham astronomiya sohasidagi eng muhim ta’limotlardan biridir. Kantning
tabiiy-ilmiy qarashlari tabiat hodisalarini metafizik ruhda tushuntiruvchi ta’limotlarga zarba berdi.
Kant o‘z davri tabiatshunosligi erishgan yutug‘utrni faqat Koinot tuzilishi masalasiga emas, shu
bilan birga Koinot genezisi va rivojlanishi masalalariga ham tatbiq qildi. Kantning inson
irqlarining tabiiy kelib chiqishi haqidagi nazariyasi ham muhim ahamiyatga ega. Kant ta’limoti
bo‘yicha, falsafaning eng muhim muammolari bo‘lmish — borliq, axloq degan masalalarini tahlil
qilish uchun, eng avvalo, inson bilimining imkoniyatlari va chegaralarini aniqlamoq kerak.
Bizning bilimlarimiz narsaning hodisasini, ya’ni bizga qanday holatda namoyon bo‘la olishini
(fenomen) bila oladi. Ular bizning tajribamiz mazmunini tashkil qiladi. “Narsa o‘zida”ning
bizning sezgi a’zolarimizga ta’siri natijasida sezgilar xaosi vujudga keladi. Bu xaos bizning
ak^shmiz quvvati bilan tartibga solinadi va bir butunga aylantiriladi. Biz tabiat qonunlari deb
bilgan narsalar aslida aql tomonidan hodisalar dunyosiga kiritilgan aloqadir. Boshqacha qilib
aytganda, bizning aqlimiz tabiatga qonunlar kiritadi. Lekin hodisalar dunyosiga inson ongiga
bog‘liqbo‘lmagan narsalarning mohiyati, ya’ni “narsa o‘zida” mos keladi. Ularni mutlaqbilish
mumkin emas. “Narsa o‘zida” biz uchun faqat ak^ bilan bilish mumkin bo‘lgan, lekin tajribadan
kelib chiqmaydigan mohiyatdir.
Gegel (1770—1831) dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta’limotni
rivojlantirdi. Falsafa tarixida birinchi marta bir tizimga solgan holda dialektik logikaning asosiy
qoidalarini ishlab chikdi. O‘sha davrlarda xukmron bo‘lgan metafizik fikrlash uslubini tanqid
qildi. Kantning “narsa o‘zida” haqidagi ta’limotiga qarama-qarshi qilib, shunday ta’limotni ilgari
surdi: “Mohiyat namoyon bo‘ladi, hodisa mohiyatdan ajralmasdir” Gegelning ta’kidlashicha,
kategoriyalar borliqning ob’ektiv shakllaridir. Borliqning asosida esa “dunyoviy aql”,
“mutlaqg‘oya” yoki “dunyo ruhi” yotadi. O‘z-o‘zini anglash jarayonida dunyoviy aql uch
bosqichni bosib o‘tadi: 1. O‘z-o‘zini anglovchi mutlaq g‘oyaning o‘z xususiy qobig‘ida bo‘lish
bosqichi; tafakkur jarayonida, ya’ni bu holatda g‘oya dialektika kategoriyalari va qonunlari
tizimida o‘z mazmunini, mohiyatini namoyon qiladi. Bu bosqich Gegel falsafasining mantiq
bosqichidir; 2. G‘oyaning o‘zidan “begonalashuvi”, ya’ni tabiat hodisalari shaklida namoyon
bo‘lish bosqichi, ya’ni bu bosqichda tabiatning o‘zi rivojlanmaydi, faqat kategoriyalar sifatida
rivojlanadi. Bu boskich Gegelda tabiat falsafa bosqichidir; 3. G‘oyaning tafakkurda va insoniyat
tarixida rivojlanish boskichi. Bubosqich Gegel falsafasida ruh falsafasi bosqichidir. Mana shu
yakuniy bosqichda mutlaq g‘oya o‘ziga qaytadi va o‘zining inson ongi hamda o‘z-o‘zini anglash
shaklida o‘z mohiyatiga qaytadi. Rivojlanish g‘oyasi Gegel falsafasini qamrab olgan. Uning
ta’kidlashicha, rivojlanish tor doira ichida emas, doimiy, quyidan yuqoriga qarab boradi. Mana
shu jarayonda mikdor o‘zgarishlarining tub sifat o‘zgarishlariga o‘tishi yuz beradi.
Rivojlanishning
manbai
esa
har
qanday
o‘z-o‘zidan harakatning sababi bo‘lgan
qaramaqarshilikdir. Gegel falsafasida borliq dialektik o‘tishlar zanjiri sifatida bayon qilingan.
Dostları ilə paylaş: