Germenevtika — qadimgi yunon afsonalaridagi Xudolarning xohish va irodasini
insoniyatga tushuntirib berish uchun yerga yuborilgan elchisi — Germes nomi bilan ataladi.
Demak, germenevtika — tushunish. tushuntirish, taxdil etish g‘oyalariga asosiy diqqatini qaratadi.
Jamiyat, bu ta’limotga kura, kishilar o‘rtasidagi muloqotga asoslanadi. Muloqot jarayonida
madaniy, tarixiy va ilmiy qadriyatlar yaratiladi. Shuning uchun falsafaning asosiy vazifasi
hayotning ma’nosini, mohiyatini kishilar o‘rtasidagi muloqotdan qidirishdan iborat. Bu oqim
vakillari Shleyermaxer va Dil’tey fikricha, biror bir tarixiy manbaningto‘g‘ri taxdil etilishi
tadqiqotchining davr xususiyatlarini to‘la his etishi, tushunishi bilan bog‘liq. Hozirgi davrda bu
ta’limotning ko‘plab tarafdorlari mavjud.
XX asrning 30-yillariga kelib “ekzistensial falsafa” rivojlandi. Ekzistensiya — falsafa tom
ma’noda mavjud bo‘lmoq, demakdir. Ekzistensializm nihoyatda xilma-xil yo‘nalishdagi
ta’limotlarni insonning ma’naviy dunyosi, inson takdiri, erkinligi g‘oyalari asosida umumlashtirdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi Bu muammolarning talqini, ayniqsa, ijodkor ziyolilar o‘rtasida
ommaviy tue oldi. Shuning uchun ekzistensial falsafa bu davrda eng keng tarqalgan oqim bo‘lib
qoldi. Ekzistensializm vakillari asosan ikki yo‘nalishga bo‘linadilar. Biri — dunyoviy (Xaydeger,
Sartr, Kamyu) va ikkinchisi diniy (Yaspers, Marsel) bo‘lib bunday bo‘linish nisbiydir. Xaydeger,
Sartr. Kamyularning ta’limotiga ko‘ra, inson o‘zining yaratish jarayonini o‘zi erkin amalga
oshiradi. Insoniyat oldida ulkan imkoniyatlar mavjud bo‘lib, ulardan qaysi birini tanlashda u
erkindir. Demak, inson o‘z mohiyatini o‘zi erkin belgilaydi, uning kim bo‘lib yetishishi faqat
uning o‘ziga bog‘liq. Shu ma’noda, inson doimo rivojlanib boradigan, tugallanmagan loyihaga
o‘xshatiladi. Erkinlik insonning o‘zi tomonidan yaratiladigan ichki ruhiy holati tarzida talqin
etiladi. Insonga berilgan imkoniyatlarni tanlash nihoyatda mas’uliyatlidir, chunki bunda inson
o‘zi, boshqalarni hamda uni o‘rab turgan olamni ham qayta yaratadi. Diniy ekzistensializm
vakillari Yaspers va Marsel fikricha, inson o‘z erkin faoliyati davomida Xudoga qarab unga
yetishish uchun, kamolot tomon harakat qiladi. Haqiqiy erkinlik insonga tushkunli onlarda,
tashvishda, yolg‘izlikda namoyon bo‘ladi. “Tahlika, mas’uliyat sof erkinlikning o‘zidir, faqat
shunday sharoitda inson o‘zini to‘laligicha anglaydi. Hayot va o‘lim, qo‘rqinch. dahshat
tushunchalari bu ta’limotning markaziy tushunchalaridir. Ekzisteniialistlar fikricha, olam ma’nosiz
va uni bilib bo‘lmasligi abadiy, inson umri o‘tkinchi bo‘lganligi uchun ham dahshatlidir.
Poagmatizm Yangi zamon falsafasining yana bir oqimi pragmatizm AQShda keng tarqalgan.
14
Umuman olganda, “pragmatizm” foydali faoliyatga undovchi, “foydaga” kanday qilib erishish
yo‘llari va usullari haqida mulohaza yurituvchi ta’limotdir. Bunda “foyda” tushunchasi “tajriba”,
“haqiqat” tushunchalari bilan aynanlashtiriladi. Pragmatizm ta’limotining yirik namoyandalari
Dostları ilə paylaş: |