taraqqiyotiga eng katta hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Uning ta’limoticha, fanning yangi
binosini ko‘rish uchun to‘g‘ri fikrlashga o‘rganish kerak. Tabiatni bilishda bir necha “idollar”
11
insonga halaqit beradi. Ular inson aushni o‘rab tashlaydi. Ular asosan to‘rtta. Birinchisi — urug‘
idollari, bular inson zotiga, butun odamlarga xosdir. Masalan, Bekon shunday deydi: “Insonning
akli qiyshiq ko‘zguga o‘xshaydi. U narsalarning tabiati bilan o‘z tabiatini aralashtirib yuborib,
narsalarni qiyshiq, buzuq ko‘rsatadi. Ikkinchisi, g‘or idollari. Bu har bir odamning o‘z spesifik
xususiyatlari natijasida yanglishishi. Ular fikrlash ufqining cheklanishidan tug‘iladi. Bu narsa
hamma narsani o‘z nuqtai nazari bilan ifodalash, o‘ziningtor doirasi bilan o‘lchash natijasida
vujudga keladi. Uchinchisi, maydon idollari bo‘lib, u ma’lum bo‘lgan tasavvurlarga tayanish
odati, noto‘g‘ri yoki noaniq terminologiyalarga tanqidiy yondashmaslik oqibatida vujudga keladi.
Bu masalaga Bekon juda katta ahamiyat beradi. Masalan, u shuni ta’kidlaydiki, real borliqni
ifodalamaydigan yoki uni noaniq, mavhum ifodalaydigan so‘zlar soxta tushunchalarni
tug‘diradiki, ular tafakkurga teskari ta’sir qiladi. To‘rtinchisi, teatr idollari: ular avtoritetlar fikriga
ko‘r-ko‘rona ergashib, qadimgilarning falsafiy sistemalarini davom ettiraveradilar. Bekon
tomonidan sxolastikaga qarshi qaratilgan idollarning tanqidi katga metodologik ahamiyatga
egadir. Bilish nazariyasining birinchi bosqichi tajribadir, ikkinchi bosqichi esa akddir. U tajriba
ma’lumotlarini ratsional qayta ishlaydi va umumlashtiradi. Bekon ta’limoticha, olim chumoliga
o‘xshab faqat yig‘ish va yig‘ilganlar bilan kifoyalanmasligi kerak, o‘rgimchakka o‘xshab
hayotdan ajrab, faqat shaxsiy aqli bilan o‘zining makrli falsafasini to‘qimasligi kerak.
Faylasufning fikricha, olim asalariga o‘xshab gullardan olib, keyin ularni asalga aylantirishi lozim.
Ingliz falsafasida Jon Lokk (1632—1704) qarashlari alohida o‘rin tutadi. U tajribani
bilishning asosiy manbai, deb hisoblaydi. Bunda ichki va tashqi tajriba ajratib ko‘rsatiladi. Lokk
1690 yilda yozgan “Inson akush haqida tajriba” asarida R. Dekartning “tug‘ma g‘oyalar”
to‘g‘risidagi qarashlariga qarshi chiqadi. Lokkning fikricha, bilish tabiat va inson o‘rtasidagi
munosabatlardan iborat bo‘lib, haqiqatlar esa kishilarning bu jarayonda hosil qilgan tushunchalari,
g‘oyalari va xulosalarining olamga mos kelishidan iboratdir.
Dostları ilə paylaş: