Mavzu: 10-11 sinflar uchun fizikadan masalalarni klassifikatsiyalash va ularni yechish metodikasi reja: kirish I bob. Fizikadan masalalar yеchish algoritmlari mеtodikasi
Yüklə 84,68 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Grafik masalalarning ahamiyati ikki holatda aniqlanadi.
Maxsus masalalar gruppasiga, ijodiy masalalar deb ataluvchi masalalar kiradi. Bu masalalarni ikita asosiy ko'rinishga bo'linadi: «nima uchun» degan savolga javob berishni talab etadigan «tadqiqot» va «qanday bajarish mumkin» degan savolga javob beradigan.Sifat masalalariga, ularni yechish uchun hisoblashlar talab etilmaydi, unday masalalarni afzallik tomonlari ko'ppdir. Masalan: Suyuqlikning zichligi kubning zichligidan 5 marta katta bo'lgan suyuqlikda suzayotgan kubni chizishni taklif etish mumkin. Hisoblash masalalariga eng sodda, mashq masalalari kiradi. Masalan: Dinamikaning ikkinchi qonunini o'rganishda kuch va massa bo'yicha tezlanishni yoki jism massasi va tezlanishi bo'yicha kuchni topishga bag'ishlangan 1 ta, 2 ta masalani ishlatish mumkin.Grafik masalalarning ahamiyati ikki holatda aniqlanadi.Fizik hodisalarni o'rganishda ko'pincha bizni o'rab olgan tabiat va texnikada sodir bo'ladigan jarayonlarni harakterlaydi.Grafik masalalar va mashqlar fizik qonuniyatlarni o'zlashtirishga yordam beradi. Grafik masalalarga masala shartida keltirilgan grafiklarni taxlil qilish bilan masalani yechish uchun kerakli ma'lumotlar olinadigan masalalar kiradi.Eksperimental masalalarni yechish uchun kerakli ma'lumotlarni bevosita o'qituvchi demonstrasion stolidagi tajribadan yoki o'quvchilarning o'zlari bajaradigan fizik o'lchashdan oladilar. Masalan, quyidagicha masala beriladi. Ballistik to'ppochadan o'q otilib chiqadi. To'pponcha prujinasini bikrligi kq100 NG'm. O'qning otilib chiqish tezligi aniqlansin. Masalani yechish quyidagicha bo'ladi. Energiyaning saqlanish qonuniga ko'ra, ular mv2G'2qkx2G'2 ifodani yoziladi, keyin kerakli o'lchashlarni bajarib, to'g'riligini tajribada ham tekshirmasa ham bo'ladi.2.2. 10-11 sinflar uchun fizikadan masalalarni yechish metodikasiga doir masala va misollar 1-masala. Motorli qayiq daryoda manzilga yetib borish uchun 1,8 soat, qaytib kelish uchun esa 2,4 soat vaqt sarfladi. Agar sol jo‘natilsa, manzilga qancha vaqtda yetib boradi? (Javobi: 14,4 soat).
2-masala Metrodagi eskalator odamni 30 s da yuqoriga olib chiqadi. Agar odam va eskalator birgalikda harakat qilsa, 10 s da ko‘tariladi. Eskalator tinch tursa odam qancha vaqtda yuqoriga chiqadi? (Javobi: 15 s).
3-masala Jism 80 m balandlikdan erkin tushmoqda. Tushishning oxirgi sekundidagi ko‘chishni toping. Harakat davomidagi o‘rtacha tezligini aniqlang. Jismning boshlang‘ich tezligini nolga teng deb hisoblang. (Javobi: 35 m, 20 m/s).
Yechilishi: 4-masala Agar vertikal yuqoriga otilgan jism yo‘lning oxirgi 1/4 qismini 3 s da bosib o‘tgan bo‘lsa, u qancha vaqt ko‘tarilgan? Uning boshlang‘ich tezligi qanday bo‘lgan? (Javobi: 60 m/s, 6 s).
Yechilishi: 5-masala Agar boshlang‘ich tezliksiz erkin tushayotgan jism oxirgi sekundda 75 m yo‘lni o‘tgan bo‘lsa, u qanday balandlikdan tushgan? Harakatning oxiridagi tezligi nimaga teng? (Javobi: 320 m, 80 m/s).
Yechilishi: 6-masala Ikki sharcha bir nuqtadan 20 m/s boshlang‘ich tezlik bilan 1 sekund vaqt intervali bilan yuqoriga vertikal otildi. Birinchi sharcha otilgandan qancha vaqt o‘tgach, sharlar uchrashadi? (Javobi: 2,5 s).
Yechilishi: 2,5 s, 1,5 s 7-masala Maxovik aylanganda gardishidagi nuqtalar tezligi 6 m/s ulardan o‘qqa 1,5 sm yaqin masofada bo‘lgan nuqtalar tezligi esa 5,5 m/s bo‘lsa, maxovikning radiusi qancha? (Javobi: 18 sm).
Yechilishi: 8-masala . Mexanik harakat I g‘ildirakdan II g‘ildirakka tasma orqali uzatiladi. Agar II g‘ildirakning burchak tezligi 100 πs–1, g‘ildiraklarning radiuslari mos ravishda 30 va 10 sm bo‘lsa, I g‘ildirak minutiga necha marta aylanadi? (Javobi: 300 marta).
Yechilishi: 9-masala Magnitofon o‘ragichi 4 m/s tezlik bilan 40 s da tasmani o‘rab oldi. Agar o‘ragichning boshlang‘ich radiusi 2 sm, oxirgi radiusi 6 sm bo‘lsa, tasmaning qalinligini aniqlang. (Javobi: 0,063 mm).
Yechilishi: d=R-r 10-masala h balandlikdan boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal otilgan jism borib tushgan nuqtasiga aynan tushishi uchun uni h/3 balandlikdan qanday gorizontal tezlik bilan otish kerak?
I bobni yakunlash yuzasidan test savollari Motorli qayiqning daryo oqimi bo‘ylab suzgandagi qirg‘oqqa nisbatan tezligi 6 m/s, oqimga qarshi suzganda esa 4 m/s. Daryo oqimining tezligi (m/s) nimaga teng? A) 0,5; B) 1; C) 2,5; D) 5. Jism 15 m/s tezlik bilan vertikal pastga qarab tashlandi. U 2 s o‘tgach qanday tezlikka erishadi (m/s)? A) 25; B) 35; C) 30; D) 45. Jism qanday tezlik bilan vertikal otilsa, u 6 s dan so‘ng otilgan joyiga qaytib tushadi (m/s)? A) 20; B) 35; C) 30; D) 40. Yuqoriga tik otilgan jismning tezligi 2 s o‘tgach, ikki marta kamaydi. U qanday tezlik bilan otilgan? A) 30; B) 40; C) 50; D) 60. Massalari 100 g va 150 g bo‘lgan ikki metall sharcha bir xil tezlik bilan tik yuqoriga otildi. Ularning qaysi biri balandroq ko‘tariladi? Havoning qarshiligini hisobga olmang. A) massasi kichik bo‘lgan sharcha; B) massasi katta bo‘lga n sharcha; C) ikkalasi bir xil balandlikkacha ko‘tariladi; D) berilgan ma’lumotlar yetarli emas.6. Aylanma harakat 50 ta tishi bo‘lgan g‘ildirakdan 150 ta tishi bo‘lgan g‘ildirakka uzatilmoqda. Birinchi g‘idirak 2 s davomida bir marta to‘liq aylanib chiqsa, ikkinchi g‘ildirakning aylanish davri qancha? A) 3 s; B) 7,5 s; C) 5 s; D) 6 s. Egri chiziqli tekis harakatda quyidagi kattaliklarning qaysi biri o‘zgarmaydi? A) oniy tezlik moduli; B) tezlanish moduli; C) o‘rtacha tezlik moduli; D) tezlanish vektori. Egri chiziqli tekis harakatda tezlanish vektorining yo‘nalishi qanday? A) trayektoriyaning egrilik radiusi bo‘yicha markazga; B) trayektoriyaga urinma; C) harakat trayektoriyasi bo‘yicha; D) egri chiziq radiusi bo‘yicha markazdan tashqariga. 125 m balandlikdagi minoradan jism 30 m/s tezlik bilan gorizontal yo‘nalishda otildi. Jismning uchish uzoqligini aniqlang. A) 300 m; B) 120 m; C) 240 m; D) 150 m. Jism yerdan gorizontga nisbatan 30° burchak ostida 20 m/s boshlang‘ich tezlik bilan otildi. Boshlang‘ich tezlik vektorining gorizontal va vertikal tashkil etuvchilarini aniqlang (m/s). A) 10 va 14,1; B) 17,3 va 10; C) 14,1 va 10; D) 20 va 10.
2-mashq
Uyning tomi gorizontga nisbatan 30o ni tashkil etadi. Tom ustida yurgan odam oyoq kiyimining tagcharmi bilan tom usti orasidagi ishqalanish koeffi tsiyenti qancha bo‘lganda, u sirpanmasdan yura oladi? (Javobi: 0,58).
2-masala Qo‘zg‘almas blok orqali o‘tkazilgan arqonning uchlariga 50 g va 75 g li yuklar osilgan. Arqon va blok massasi hisobga olinmaydigan darajada kichik. Arqonni cho‘zilmas deb olib, yuklarning harakatlanish tezlanishini va arqonning taranglik kuchini toping. (Javobi: 1,96 m/s2; 0,6 N).
3-masala Arava ustida suyuqlik quyilgan idish qo‘yilgan. Arava gorizontal yo‘nalishda a tezlanish bilan harakatlanmoqda. Suyuqlik sirti barqaror holatda bo‘lganida, gorizont bilan qanday burchak tashkil qiladi? (Javobi: α = tgα).
4-masala O‘zgarmas kuch ta’sirida harakat boshlagan jism birinchi sekundda 0,5 m yo‘l bosdi. Agar jismning massasi 25 kg bo‘lsa, ta’sir etuvchi kuch nimaga teng? (Javobi: 25 N).
5-masala O‘zgarmas kuch ta’sirida harakat boshlagan 50 g massali jism 2 sekundda 1 m yo‘l bosdi. Ta’sir etuvchi kuch nimaga teng? (Javobi: 0,025 N).
6-masala Liftdagi suv solingan chelakda jism suzib yuribdi. Agar lift yuqoriga (pastga) a tezlanish bilan harakatlansa, jismning botish chuqurligi o‘zgaradimi?
7-masala Massasi M bo‘lgan silindrga ip o‘ralgan. So‘ngra silindrni pastga tashlab yuborilib, ipni yuqoriga tortib turiladi. Bunda silindrning massa markazi ipning yoyilishi davrida aynan bir xil balandlikda qoldi. Ipning taranglik kuchi nimaga teng.
8-masala Gorizontal joylashgan taxtachada yuk turibdi. Yuk va taxtacha orasidagi ishqalanish koeffi tsiyenti 0,1. Taxtachaga gorizontal yo‘nalishda qanday α tezlanish berilsa, uning ustidagi yuk sirpanib tushadi? (Javobi: 1 kg).
9-masala Qog‘oz varaq ustida to‘g‘ri silindr turibdi. Silindr balandligi 20 sm va asosining diametri 2 sm. Qog‘ozni qanday minimal tezlanish bilan tortilsa, silindr ag‘darilib tushadi. (Javobi: a = 0,1 m/s2).
10-masala Massasi 6 t bo‘lgan, yuk ortilmagan avtomobil 0,6 m/s2 tezlanish bilan harakatlana boshladi. Agar u o‘sha tortish kuchida joyidan 0,4 m/s2 tezlanish bilan qo‘zg‘alsa, unga ortilgan yukning massasi qancha bo‘lgan? (Javobi: 3 t).
Gapni to‘ldiring. Tinch holatda turgan yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sanoq sistemalari … deyiladi. A) … nisbiy sanoq sistemalari; B) … inersial sanoq sistemalari; C) … noinersial s anoq sistemalari; D) … absolyut sanoq sistemalari. Massasi 10 kg bo‘lgan jism 20 N kuch ta’sirida qanday harakat qiladi? A) 2 m/s tezlik bilan tekis; B) 2 m/s2 tezlanish bilan tezlanuvchan; C) 2 m/s2 tezlanish bilan sekinlanuvchan; D) 20 m/s tezlik bilan tekis. 1 m/s2 tezlanish bilan yuqoriga ko‘tarilayotgan liftda 50 kg massali odam turibdi. Odamning og‘irligi qanchaga teng (N)? A) 50; B) 500; C) 450; D) 550.4. Qo‘zg‘almas blokka arqon orqali massalari m1 va m2 bo‘lgan yuklar osilgan. Ular qanday tezlanish bilan harakatlanadi? m1 < m2 deb olinsin. A) a = g; B) a = g; C) a = g; D) a = 0. Liftning qanday harakatida undagi jismda yuklama vujudga keladi? A) Yuqoriga o‘zgarmas tezlik bilan; B) Pastga o‘zgarmas tezlik bilan; C) Yuqoriga o‘zgarmas tezlanish bilan; D) Lift harakatsiz bo‘lganda. Yo‘ldoshning geostatsionar orbitasi deyilganda nima tushuniladi? A) Yo‘ldoshning Yer sirtidan minimal orbitasi; B) Yo‘ldoshning Yer sirtidan maksimal orbitasi; C) Yo‘ldoshning Yer sirtidan ma’lum balandlikda siljimasdan turish orbitasi; D) Yo‘ldoshda kosmonavtlar kuzatuvlar olib boradigan orbita. Dinamometr uchlariga ikkita 60 N dan bo‘lgan qarama-qarshi kuchlar qo‘yilsa, dinamometr necha nyutonni ko‘rsatadi? A) 15; B) 30; C) 60; D) 120. 3 N va 4N kuchlar bir nuqtada qo‘yilgan. Kuch yo‘nalishlari orasidagi burchak 90°. Teng ta’sir etuvchi kuch moduli qanday (N)? XULOSA Xulosa qilib aytgnda, Fizika fani eksperimental va nazariy fizikaga boʻlinadi. Eksperimental fizika tajribalar asosida yangi maʼlumotlar oladi va qabul qilingan qonunlarni tekshiradi. Nazariy fizika tabiat qonunlarini taʼriflaydi, oʻrganiladigan hodisalarni tushuntiradi va yuz berishi mumkin boʻlgan hodisalarni oldindan aytib beradi. Oʻrganilayotgan obʼyektlar va materiallarning harakat shakllariga qarab, fizika fani bir-biri bilan oʻzaro chambarchas bogʻlangan elementar zarralar fizikasi, yadro fizikasi, atom va molekulalar fizikasi, gaz va suyuqliklar fizikasi, qattiq jismlar fizikasi, plazma fizikasi boʻlimlaridan tashkil topgan. Oʻrganilayotgan jarayonlarga va materiyaning harakat shakllariga qarab, fizika moddiy nuqta va qattiq jism mexanikasi, termodinamika va statistik fizika, elektrodinamika, kvant mexanika, maydon kvant nazariyasini oʻz ichiga oladi. Fizikaning tarixiy rivojlanishi. Fizika tarixini 3 davrga boʻlib oʻrganish mumkin: 1) qad. zamondan XVII asrgacha boʻlgan davr; 2) XVII asrdan XIX asr oxirigacha boʻlgan davr. Bu davrdagi fizika fani, odatda, klassik fizika nomi bilan yuritiladi; 3) XIX asr oxiridan hozirgi paytgacha boʻlgan davr. Hozirgi zamon fizikasi (yoki eng yangi fizika) shu davrga mansub. Turli hodisalarni va ularning sababini oʻrganish qad. zamon olimlarining bizgacha yetib kelgan asarlarida aks etgan. Miloddan avvalgi VI asrdan to milodiy II asrgacha boʻlgan davrda moddalarning atomlardan tashkil topganligi haqidagi tushunchalar va gʻoyalar yaratildi (Demokrit, Epikur, Lukretsiy), dunyoning geosentrik tizimi ishlab chiqildi (Ptolemey), elektr va magnit hodisalari kuzatildi (Fales), statika (Pifagor) va gidrostatikaning rivojlanishiga asos solindi (Arximed), yorugʻlik nurining toʻgʻri chizikli tarqalishi va qaytish qonunlari ochildi, miloddan avvalgi IV-asrda Aristotel oʻtmish avlodlar va zamondoshlarining ishlariga yakun yasadi. Aristotelning ijodi yutuqlar bilan birga kamchiliklardan ham holi emas. U tajribalarning mohiyatini tan oldi, ammo uni bilimlarning ishonchli belgisi ekanini inkor etib, asosiy eʼtiborni farosat bilan anglashda, deb bildi. Aristotel ijodining bu tomonlari cherkov namoyandalariga qoʻl kelib, uzoq, davrlar fan taraqqiyotiga toʻsqinlik koʻrsatdilar. IX-XVI asrlarda ilmiy izlanishlar markazi Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlariga siljidi. Bu davrga kelib, fan rivojiga, jumladan, fizikaning rivojiga Oʻrta Osiyo olimlari ulkan hissa qoʻshdilar. Fizika, matematika, astronomiya va tabiatshunoslikka oid masalalar Xorazmiy, Ahmad al-Fargʻoniy, Forobiy, Beruniy, Termiziy, Ibn Sino, Ulugʻbek, Ali Qushchi va boshqa Oʻrta Osiyolik olimlarning ishlarida oʻz aksini topgan. Bu olimlarning fizikaga oid ilmiy ishlari, mexanika, geometriya, osmon mexanikasi, optika va turli tabiat hodisalarini oʻrganish bilan bogʻliqdir. Xorazmiy oʻrta asrlarda, nazariy va amaliy tabiatshunoslik hali boʻlmagan davrda, dunyoviy fanlar, ilgʻor ijtimoiy-falsafiy fikrlar ijodkori boʻlib chiqdi. U Sharqning dastlabki akademiyasi „Bayt ul Hikma“ („Donolar uyi“)ning shakllanishida faol ishtirok etgan. Bu yerda uning rahbarligida arablar va boshqa xalqlar vakillari bilan bir qatorda Ahmad al-Fargʻoniy, Axmad Abdulabbos Marvaziy kabi Oʻrta Osiyolik olimlar tadqiqotlar olib borganlar. Yüklə 84,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|