Vaqt
omilini hisobga olgan holda
modellar statistik (ya’ni modelda rejali davr
mobaynida muayyan bir vaqt kesimi uchun
chegaralar qо‘yilgan va bu sharoitlarda
xarajatalar
minimalashtiriladigan
yoki
yakuniy
natija
maksimallashtiradigan
holatlar mavjud) yoki dinamik (bu holatda
chegaralar butun rejali davr uchun samarani
huddi shunday
minimallashtirish yoki
maksimallashtirish sharoitida bir nechta vaqt
kesimi uchun о‘rnatilgan).
Chiziqli, nochiziqli turdagi kо‘p omilli modellar prognoz qilinayotgan
kо‘rsatkichning darajasi va dinamikasiga bir vaqtning о‘zida bir nechta omillarning ta’sir
etishini hisobga olishga imkon beradi. Ushbu modellar jumlasiga makroiqtisodiy ishlab
chiqarish funksiyalarni tavsiflovchi modellar, aholi daromadlari, narx, tо‘yinganlik darajasi,
unumli iste’mol meyorlari va h.k. ga qarab alohida iste’mol
buyum uchun talabni tahlil
qilish modellari kirishi mumkin.
11.2. Ekonometrik modelllar
Quyidagi ekonometrik modellarni ajratib olish mumkin: omilli, tarkibli va
kombinatsion. Bitta model turi turli iqtisodiy obyektlarga nisbatan qо‘llanilishi mumkin.
Agregirlashgan
darajasiga
qarab iqtisodiyotni rivojlanishining kо‘rsatkichlarini
makroiqtisodiy,
tarmoqlararo, hududlararo, tarmoqli,hududiy modellarga bо‘linadi.
Iqtisodiyotni rivojlantirish jihatlari bо‘yicha
asosiy fondlarni, mehnat resurslarnitakror
ishlab chiqarish, moliya tizimi va narx shakllantirish hamda boshqa modellarajralib turadi.
Ekonometrik modellarning о‘zgaruvchan kо‘rsatkichlari ekzogen (tashqi) va endogen
(ichki) modellarga bо‘linadi. Masalan modeldagi ekzogen omillar korxona uchun yetkazib
berishlarning jо‘shqinligini, endogen omillar esa korxonada
mehnat resurslarning
mavjudligini kо‘rsatib berishi mumkin.
Omilli modellar о‘zgaruvchi kо‘rsatkichlarning turli miqdorini va ularga mos
ravishda о‘lchamlarini о‘z tarkibiga olishi mumkin. Omilli modelning sodda turi bir omilli
model hisoblanadi. Unda omil sifatida biron bir vaqt kо‘rsatkichi xizmat qiladi. Bu holatda
u yoki bu kо‘rsatkichni tahlil va prognoz qilish vaqtning xronologik qatoriga nisbatan
bog‘liqlikda amalga oshiriladi va shu yо‘l bilan trendlar (u
yoki bu dinamik qatori
о‘zgarishining umumiy tendensiyani tavsiflovchi bog‘liqlik) aniqlanadi.
Tarkibiy modellar bir butun yoki agregatni shakllantiruvchi alohida unsurlar
о‘rtasidagi nisbatlarni, aloqalarni izohlab beradi. Ushbu modellar
tarkibiy-balans turdagi
modellar sirasiga kiradi, ya’ni unda u yoki bu agregatni tarkibiy qismlarga bо‘lish bilan bir
vaqtda ushbu unsurlarning о‘zaro aloqalari kо‘rib chiqiladi. Bunday modellar matritsali
shaklga ega va tarmoqlararo hamda hududlararo aloqalarni tahlil qilish va prognozlash
uchun qо‘llaniladi.
Ular yordamida oqimlarning, о‘zaro aloqalari masalan mahsulotni
sohalararo yetkazib berish izohlanadi. Tarkibiy-balans modelining eng keng tarqalgan
shakli ishlab chiqarishning tarmoqlararo balansi va mahsulotlarni taqsimlash hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: