Mavzu. 1918 1939-yillarda ilmiy-texnik taraqqiyotning jadallashuvi, ilm-fandagi yutuqlar

Patefon — plastinkaga yozib olingan musiqa va qo‘- shiqni qayta eshittiruvchi qurilma.
Individualizm — alohida shaxs manfaatlarini jamiyat manfaatlaridan ustun qo‘yishga qaratilgan nazariya.
Liberalizm — parlamentarizm, demokratik erkinliklar va xususiy tadbirkorlik tarafdorlarini birlashtirgan ijtimoiy-siyosiy oqim.
Neytralitet — davlatlar o‘rtasida olib borilayotgan urushga qo‘shilmaslik imkonini ta’minlovchi huquqiy maqom.
Izolatsionizm — biron-bir davlatning xalqaro muammolarni hal qilishda ishtirok etishdan bosh tortish siyosati. Ko‘pincha, AQSHning ikkinchi jahon urushigacha bo‘lgan siyosatiga nisbatan qo‘llaniladi.
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar

1. 
   Birinchi jahon urushining natijalari AQSHning iqtisodiy rivoj- lanishi va jahon siyosatidagi o‘rniga qanday ta’sir ko‘rsatdi?
   
2. 
   1929 — 1933-yillardagi iqtisodiy inqiroz AQSH iqtisodi va ijtimoiy siyosatida qanday iz qoldirdi?
   
3. 
   AQSH inqirozdan chiqishning qanday yo‘lini tanladi?
   
4. 
   Inqirozdan so‘ng AQSH tashqi siyosatida qanday o‘zgarishlar yuz berdi?
   

13-MAVZU. 1918 - 1939-YILLARDA LOTIN AMERIKASI
MAMLAKATLARI
Janubiy Amerikada va Shimoliy Amerikaning janubiy qismida joylashgan davlatlar, shuningdek, Karib dengizidagi orollar Lotin Amerikasi mamlakatlari deb ataladi. Bu nom yevropaliklar bosqini- dan keyin mahalliy aholi lotin tilidan kelib chiqqan ispan, portugal, fransuz tillarida so‘zlasha boshlaganlari uchun berilgan.
Lotin Amerikasi xalqlari tarkibida mavjud bo‘lgan metis va mulat atamalariga ta’rif bering.
Bugun xalqaro hujjatlarda bu hudud «Lotin Amerikasi va Karib havzasi mamlakatlari» deb yuritiladi. yillarda mintaqadagi holat. Birinchi jahon urushi Lotin Amerikasi mamlakatlarida kapitalizm rivojlanishi jarayonini yanada jadallashtirdi.
Yevropadan keladigan tovarlar va kapital oqimi vaqtincha kamaydi. Jahon bozorida mintaqa mamlakatlarida ishlab chiqarilgan oziq-ovqat va xom ashyo mahsulotlarining narxi, xususan, Kuba shakarining narxi 11 marta oshdi. Bu kapitalning jamg‘arilishi, mahalliy ishlab chiqarishning rivojlanishi, iqtisodning nisbatan barqaror sur’atlar bilan o‘sishi uchun imkoniyat yaratdi.
Agroeksport, tog‘-kon va yengil sanoat tarmoqlari jadal rivojlandi. Ammo Lotin Amerikasi mamlakatlari. 1920-yillar oxiriga kelib ekstensiv asosda iqtisodni samarali rivojlantirishning imkoniyatlari tugadi.
1920-yillarda Lotin Amerikasi mamlakatlari siyosiy jihatdan faqat nomigagina respublika edi. Aholining katta, ayniqsa, yirik iqtisodiy va madaniy markazlardan uzoqda joylashgan ko‘pchilik qismi savod- siz yoki kamsavod bo‘lib, saylovlarda qatnashmasdi va demokratik tuzum uchun ijtimoiy asos bo‘la olmasdi.



Ipolito Irigoyen.
1920-yillardagi liberal islohotchilik Lotin Amerikasida ancha oyoqqa turgan mahalliy burjuaziyaning, shuningdek, aholining keng qatlami manfaatlarini aks ettirardi. Shu sababli islohotchi hukumatlar ijtimoiy siyosatga katta ahamiyat qaratdi. Argentinada Ipolito Irigoyen hukumatining faoliyati bu davr liberal-islohotchilik siyosatiga yorqin misol bo‘lishi mumkin. Uning hukumati milliy sa- noatning rivojlanishini rag‘batlantirdi, davlat neft sanoatini shakllantirdi. Qish loqda kuchli fermerlar qatlami shakllandi, ijarachilarning ahvoli yaxshilandi. Irigoyen 8 soatlik ish kuni to‘g‘risida qonun qabul qilinishiga erishdi. Ish haqi oshirildi, ishchi va xizmatchilarning katta qismi uchun pensiya belgilandi, o‘smirlarva ayollar mehnati cheklandi. Irigoyen Argentinaning milliy suverenitetini qat’iy himoya qildi. 1930-yillarda Lotin Amerikasi. Iqtisodda davlat rolining oshishi. 1929-1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi Lotin Amerikasi mamlakatlarida qaror topgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning salbiy tomonlarini, iqtisodning tashqi bozorga haddan tashqari qaramligining og‘ir oqibatlarini ochib tashladi. Inqiroz yillari Lotin Amerikasi mamlakatlarining an’anaviy mahsulotlariga jahon bozorida talab kamayib ketdi. Minglab plantatsiyalar, zavod va fabrikalar to‘xtab qoldi. O‘z xaridorini topmagan millionlab tonna qahva, g‘alla va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari yo‘q qilindi. Ko‘plab ishlab chiqaruvchilar xonavayron bo‘ldi. Yuz minglab kishilar ishsiz qoldi. Mehnatkashlar, aholi o‘rta qatlamining umumiy yashash darajasi yomonlashdi. Iqtisodiy inqiroz mintaqadagi hukmron rejimlarni jamiyatdagi tayanchidan mahrum qildi, ijtimoiy beqarorlikning o‘sishiga, jiddiy siyosiy o‘zgarishlarga olib keldi. Ayni paytda, har bir mamlakatda voqealar turlicha rivojlandi.
Masalan, aynan shunday holat tufayli Argentinada 1930-yili harbiy to‘ntarish amalga oshirilib, Ipolito Irigoyenning ikkinchi hukumati ag‘darib tashlandi, hokimiyatga konservator guruhlar qaytdi.
Braziliyada aksincha, inqiroz bu yerda hukmronlik qilayotgan «qahva oligarxiyasi»ning pozitsiyasini susaytirdi va bundan muxo- lifatchi burjua-millatchi doiralar foydalanib qoldi. 1930-yilgi burjua inqilobi oligarxiya rejimini ag‘darib tashladi.


Ishchilar qahvani okeanga
tashlamoqda. Braziliya,
1932-yil.
Kolumbiyada ham shu yili konservativ oligarxiya rejimi o‘rniga liberal-islohotchilar keldi. Chili va Kubada ommaviy inqilobiy chiqishlar natijasida inqirozdan sal oldin hokimiyatga kelgan diktatorlik rejimlari ag‘darib tashlandi.Shu tariqa, 1930-yillarda Lotin Amerikasining siyosiy xaritasida ko‘pin- cha bir-birini almashtirgan turli siyosiy rejimlar boshqaruv shakli bo‘yicha diktatorlik va konstitutsion, ijtimoiy mazmuni bo‘yicha konservativ, liberal-islohotchi, millatchi va so‘l kuchlar hukmronlik qilishda davom etdilar.
Bu davrda davlatning iqtisodiy faollashuvi Lotin Amerikasida kapitalistik taraqqiyot yo‘lidan ancha oldinlab ketgan Argentina, Meksika, Braziliya, Chili va Urugvay kabi davlatlar uchun xos jarayon edi. 1930-yillarda Lotin Amerikasi davlatlari iqtisodiy siyosatida yuz bergan o‘zgarishlar mahalliy ishlab chiqarishning o‘sishi va milliy kapitalning kuchayishiga olib keldi.
Lotin Amerikasi va AQSH munosabatlari. Jahon urushlari oralig‘ida Lotin Amerikasi davlatlari uchun muhim muammo ularning AQSH bilan munosabatlari bo‘ldi. Bi- rinchi jahon urushi yillarida Lotin Amerikasiga Yevropa davlatlari e’tiborining susayishidan foydalangan AQSH kapitali Markaziy va Janubiy Amerikaga kirib keldi. AQSHga qarshi kayfiyatlarning avj olishidan xavfsirab va mintaqada o‘zining ta’sirini oshirish maqsa- dida 1933-yili AQSH prezidenti Franklin Ruzvelt o‘z hukumatining Lotin Amerikasi davlatlariga intervensiya uyushtirmasligini va boshqa ko‘rinishda bu davlatlarning ichki ishlariga aralashmasligini hamda ular bilan «yaxshi qo‘shnichilik» munosabatlari o‘rnatishini e’lon qildi.Bu Lotin Amerikasiga nisbatan AQSH siyosatining o‘zgarganligini, ekspansiyaning yumshoqroq shakliga o‘tilganligini anglatdi va Ameri- ka qit’asi davlatlari o‘rtasida o‘zaro munosabatlarning yaxshilanishida ijobiy qadam bo‘ldi.