Mavzu: Akademik litseylar fizika kursida “mexanika ” bo’limini bayon qilish uslubi

Parallel kuchlarning teng ta’sir etuvchisi

O’quvchilar maktabda richag va uning muvozanati bilan tanishganlar va laboratoriya ishini ham bajarganlar. Uni takrorlab, richag muvozanatda bo’lganda unga qo’yilgan kuchlar parallel kuchlardan iboratligi, aylanish o’qiga ta’sir etuvchi kuch richagga qo’yilgan kuchlarning yig’indisidan iborat bo’lishini, shu yig’indi kuch teng ta’sir etuvchi kuchdan iboratligini, aylanish o’qining reaktsiya kuchi teng ta’sir etuvchi kuchga teng va unga qarama-qarshi yo’nalganligini chizmalar va tajriba yordamida tushuntiramiz (richagning og’irligini hisobga olmadik). Aylanish o’qidan kuchlargacha bo’lgan masofalar Shu kuchlarga teskari proportsional bo’lishini ham eslariga tushiramiz Shundan keyin M.X.O’lmasova kitobida keltirilgan tajribani, ya’ni chizg’ichni ikkita rezina ipga ilib, unga parallel kuchlar ta’sir (yuklar ilib) etdirib, ularning teng ta’sir etuvchisini aniqlashni chizma va tajriba yordamida tushuntirib o’tamiz. Bu holda ham teng ta’sir etuvchi kuch qo’yilgan nuqtadan qo’shiluvchi parallel kuchlargacha bo’lgan masofalar kuchlarga teskari proportsional bo’lishini ko’rsatamiz. Endi jismga o’zaro parallel, lekin qarama-qarshi yo’nalgan kuchlar ta’sir qiladigan holni ko’rib chiqaylik Jismga o’zaro parallel bo’lgan va qarama-qarshi yo’nalgan F₁ va F₂ kuchlar ta’sir qilayotgan bo’lsin (F₁ >F₂ ). ikkita tarkibiy qismga ajratamiz. Ulardan biri Q ni Shunday tanlaymizki, u son jihatidan F₂ ga teng bo’lib, V nuqtadan o’tsin. U vaqtda ikkinchi tarkibiy qismi F=F₁ –F₂ bo’lib, A ning davomidagi biror S nuqtaga qo’yiladi.

Kuch momentlarini qo’shish. Aylanish o’qiga ega bo’lgan jismning muvozanat sharti

Agar jismga bir necha kuch ta’sir qilsa ularning ta’sirini bitta teng ta’sir etuvchi kuch ta’siri bilan almashtirishni o’quvchilarning eslariga tushirib, xuddi shunday bir necha kuchlarning aylantiruvchi momentlarini bitta kuchning aylantiruvchi momenti bilan almashtirish mumkinligini aytib, uni amalga oshirish usulini chizmalar va tajriba yordamida tushuntiramiz
Aytaylik, qo’zg’almas o’qqa ega bo’lgan jismga ta’sir etuvchi F₁ kuch bu jismni soat strelkasiga qarshi yo’nalishda aylantirsin. Uning momentini musbat deb olamiz. Jism muvozanatda bo’lishi uchun soat strelkasi bo’yicha aylantiruvchi kuchlar bo’lib, ularning momentlarining yig’indisi F₁ kuch momentiga teng bo’lishi lozim, ya’ni F₂ va F₃ kuchlarining momentlari yig’indisi F₁ kuch momentiga teng bo’lishi kerak: F₁ ℓ₁ =F₂ ℓ₂+ F₃ ℓ₃ Bu tenglikdan ko’ramizki, ikkita (bir necha) bir tomonga aylantiruvchi kuchlarning momentlarining algebraik yig’indisi shu tomonga aylantiruvchi umumiy momentni hosil qiladi, ya’ni bir necha kuchlar momentlarini bitta kuch momenti bilan almashtirildi. Bu kuch momentlarini qo’shish demakdir. Soat strelkasiga qarshi yo’nalishda aylantiruvchi momentlarning yig’idnisi soat strelkasi yo’nalishida aylantiruvchi momentlarning yig’indisiga teng bo’lsa aylanish o’qiga ega bo’lgan jism muvozanatda bo’lishini chizma va tajriba yordamida (richagni muvozanati holatiga keltirib) tushuntiramiz. Bizning misolda M₁ =M₂ +M₃ shart bajarilganda jism muvozanatda bo’ladi. Jismning muvozanatlik shartini vektor ko’rinishda quyidagicha yozamiz