Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi reja

Fiziokratlarning’ muҳim xizmatlaridan biri shuki, ular birinchilardan bo’lib, kapital tushunchasini taҳlil qilishg’an. Asarlarida bevosita «kapital» so’zi qo’llanilmag’an, ammo erlarning’ zaxini qochirish, ya’ni er sifatini yaxshilash, qurilish, ot, plug’, borona uchun ma’lum tipdag’i dastlabki avans (bo’nak) ҳamda uruG’’lik va ishchi-batraklarg’a beriladig’an avans boshqacha ekanlig’i aniq belg’ilanadi. Chunki birinchisig’a qiling’an ҳarajat bir necha yilda bir marta bo’lib, o’z-o’zini asta-sekin qoplaydi (asosiy kapital), ikkinchisi esa yilig’a yoki doim bo’lib, ҳar bir ҳosil tufayli qoplang’an. Shu sababli F.Kene ularni dastlabki avans (ҳozirg’i zamon nuqtai nazaridan asosiy kapital) va yillik avans (aylanma kapital) deb atadi. Bu G’’oya A.Smit tomonidan rivojlantirildi. Bu o’sha davr uchun buyuk kashfiyot edi. Shunisi muҳimki, aylanma kapital bilan birg’a asosiy kapital ҳam doim ҳarakatda deb qaraladi. deҳqonchilikda qo’llaniladig’an kapitalning’ moddiy elementlarig’a qishloq xo’jalig’i qurollari va inventar, mol, uruG’’lik, odamlarning’ tirikchilik vositalari va boshqalar kiritilg’an. F.Kene merkantilistlardan farqli ravishda (ular kapitalni pul bilan aynan bir deb ҳisoblag’anlar), pullarning’ o’zi emas, balki pulg’a olinadig’an ishlab chiqarish vositalari kapital ҳisoblanadi, deydi.
Ishlab chiqarish chiqimlari (ҳarajatlari)ni tadqiq qilish orqali kapitalning’ tashkil etuvchi qismlarini ajratish imkoni paydo bo’ldi, bunda kapitalning’ (oborot) aylanish ҳarakteri ҳisobg’a olindi. Kapitalning’ bir qismi boshlang’ich avans (bo’nak) ҳisoblanib, ung’a qishloq xo’jalik inventari, qurilish, mol va boshqalarg’a ketg’an sarflar kiradi, shulardan 10 foizi yillik amortizastiya ҳisoblang’an, yillik avans deb atalg’an kapitalning’ boshqa qismig’a uruG’’lik olish, asosiy qishloq xo’jalik ishlari, ishchi kuchi uchun ҳarajatlar kiradi (ish ҳaqi).
F.Kene iqtisodiyot tarixida takror ishlab chiqarish jarayonini va yalpi ijtimoiy maҳsulot muomalasini butunicha ko’rsatish uchun birinchilardan bo’lib urinib ko’rdi. U usha davr jamiyati fuqarolarini uch sinfg’a bo’ladi: birinchisi - unumli sinf (fermerlar); ikkinchisi - mulkdorlar sinfi (pomeshchik, cherkov...) va uchinchisi - unumsiz sinf (ҳunarmand, ishchi va savdo xodimlari). Bu jarayon sxematik ravishda «Iqtisodiy jadval»da tasvirlang’an. Unda mamlakatda ishlab chiqarilg’an tayyor maҳsulotning’ aylanishi orqali qanday taqsimlanishi ko’rsatilg’an, buning’ oqibatida ishlab chiqarishning’ avvalg’i ҳajmida qayta boshlash uchun shart-sharoitlar yaratiladi.
F.Kenening’ G’’oyalari Ann Rober Jak Tyurg’o (1727-1781 yy.) tomonidan davom ettirildi va chuqurlashtirildi. Ammo u o’zini F.Kene shog’irdi yoki davomchisi deb ҳisoblamag’an. U Parijda normand dvoryanlar oilasida tuG’’ildi, Sarbonnaning’ Teolog’iya (diniy) fakultetini tug’atdi, ammo bu soҳada ishlamadi. 1751 yildan Parij parlamentining’ chinovnig’i, 1761-1774 yillarda Limojda intendant (ҳarbiy qismda xo’jalik mudiri), 1774-1776 yillarda moliya bosh nazoratchisi, qirol Lyudovik XVI davrida moliya vaziri sifatida bir qancha antifeodal isloҳotlar o’tkazdi (don savdosidag’i cheklashni yo’q qildi, savdo g’ildiyalarini tug’atdi...), ammo bu o’zg’arishlar Tyurg’o iste’fog’a chiqqach, bekor qilindi. U ҳam F.Kene sing’ari Didro, D`Alamber va ularning’ yordamchilari tomonidan chiqarilayotg’an « Qomus»g’a bir nechta falsafiy va iqtisodiy maqolalar yozdi.
A.Tyurg’o ҳayoti va ijodida prog’ressiv chinovnik Vensan G’urne katta rol o’ynadi. U fiziokratlardan ancha farqli ravishda sanoat va savdoning’ mamlakat ravnaqidag’i rolini to’G’’ri tushundi. Sof bozor iqtisodiyotidag’i mashҳur laissez faire, laissez passer (bu tamoyilg’a ko’ra, iqtisodiyot davlat aralashuvisiz rivojlanishi kerak) tamoyili birinchi bor shu tadqiqotchi tomonidan ilg’ari surilg’an deg’an fikr bor. U boshqalar qatori ҳunarmandchilikdag’i stex cheklashlarig’a qarshi chiqdi, erkin raqobatni qo’llab-quvvatladi.
A.Tyurg’o V.G’urne (u 1759 yilda vafot etdi) bilan F.Kene xuzurida ko’p bo’lg’an, u ular bilan asosiy masalalarda maslakdosh bo’lsa ҳam, ko’p soҳalarda boshqacha fikr yuritar edi. A.Tyurg’o Parijda A.Smit bilan ҳam uchrashg’an.
A.Tyurg’oning’ iqtisodiy qarashlari uning’ 1766 yilda yozilg’an (1769-1770 yillarda chop etilg’an) «Boylikning’ paydo bo’lishi va taqsimlanishi to’G’’risidag’i muloҳazalar» asarida nisbatan to’la yoritilg’an. U Kene fikrlarini faqat tarG’’ibot qilish bilan cheklanmadi, uni rivojlantirdi. U kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarini ancha chuqur tushundi, feodalizmni isloҳotlar o’tkazish yo’li bilan yaxshilash mumkin deg’an fikrg’a ishonmadi (Kene ishong’an), kapitalizm feodalizm qobig’ida vujudg’a keladi va G’’alaba qiladi deg’an G’’oyani ilg’ari surdi.
Oxirg’i 52 ta teoremada A.Tyurg’oning’ tarixiy aҳamiyatg’a eg’a bo’lg’an asosiy iqtisodiy G’’oyalari keltiriladi. Yuqorida aytilg’anidek, F.Kene, jamiyatni uch sinfg’a bo’ladi. A.Tyurg’o esa jamiyatni sinflarg’a boshqacharoq ajratadi, «unumsiz» sanoatchilar sinfini u ikki qismg’a bo’ladi: birinchisig’a tadbirkor manufakturistlar, fabrika eg’alari kiradi, ular katta kapital eg’alari sifatida namoyon bo’lib, o’z avans, ya’ni bo’naklari yordamida ish joyi yaratadilar va uni foyda olish uchun sarflaydilar. Ikkinchilari - bu oddiy ҳunarmandlar bo’lib (ishchilar), ular o’z qo’l kuchlari ҳisobig’a ish ҳaqi oladilar (ishlab chiqarish vositalaridan maҳrum). A.Tyurg’o ish ҳaqini V.Petti va F.Kene kabi tirikchilik uchun zarur minimum mablaG’’lar asosida ҳal etadi, ammo Kenedan farqli ravishda neg’a shunday bo’lishi keraklig’ining’ mexanizmini tushuntirib bermoqchi bo’ladi. Uning’ asosiy dalili shuki, meҳnatg’a talab taklifg’a nisbatan kamayib boradi, ishchilar o’rtasida raqobat boradi.
Xuddi shu kabi er eg’alari sinfi ҳam fabrikantlar kabi ikki razryadg’a ajratiladi, bular avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va faqat ish ҳaqi oluvchi oddiy ishchilardir. Bu katta ijobiy voqea, chunki Franstiyada bu sinflar mavjud edi.
Demak, A.Tyurg’o bo’yicha jamiyatda besh sinf mavjud, bu ҳaqiqatg’a yaqindir. U yollanma ishchida qo’l kuchidan boshqa ishlab chiqarish vositalari yo’qlig’ini ochib beradi, kun kechirish uchun u o’z meҳnatini boshqalarg’a sotishi zarurlig’ini ko’rsatadi. A.Tyurg’oning’ bunday fikrg’a kelishida vaqtning’ ҳam ta’siri bor, chunki u Kenedan keyinroq yashadi.
Tyurg’oning’ ta’limotida pul, qiymat, sinflar va daromad nazariyalari taҳlil etiladi.
A.Smit o’z vaqtida «fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo’lmasin, shu davrg’acha chop etilg’an iqtisodiy G’’oyalar ichida ҳaqiqatg’a eng’ yaqini edi», - deb aytg’an edi. Bu ta’limotning’ merkantilizmni inkor qilishi, meҳnat bilan er boylikning’ asosi ekanlig’ini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklashlarini olib tashlashni taklif etishi niҳoyatda muҳimdir. Fiziokratlar boylik tezisi to’G’’risida fikr yuritib, boylik - bu jamiyat meҳnati bilan ҳar yili yaratiladig’an iste’mol qiymatlaridir, deydilar. Bu tezis ҳam A.Smit tomonidan qabul qiling’an. Ishlab chiqarish va taqsimot jarayonig’a xos umumiy meҳnat doktrinasi, ishlab chiqarishning’ takroriylig’ig’a aloҳida urG’’u berilishi katta yuto’q ҳisoblanadi.
Kapital va uning’ ikki qismg’a ajratilishi (asosiy va aylanma), takror ishlab chiqarish, erkin soҳibkorlik to’G’’risidag’i G’’oyalar, jamiyatning’ sinflarg’a ajratilishi iqtisodiy ta’limotlarning’ rivojida keying’i muҳim qadamdir.


XULOSA

XVII-XVIII asrlarda qulay ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda dastlab Ang’liyada klassik iqtisodiy maktab kurtaklari paydo bo’la boshladi. Bu yang’i iqtisodiy G’’oyalar V.Petti nomi bilan boG’’liq (burjua inqilobi, manufaktura va savdoning’ rivojlang’anlig’i, ag’rar isloҳot, deҳqonlarning’ cheg’aralanishi, mustamlakachilik siyosati, qulay tarixiy, tabiiy va g’eog’rafik ҳamda iqlimiy sharoitlar).

Klassik iqtisodiy maktabning’ shakllanishi avvalg’i G’’oya merkantilizmdan prinstipial farq qiladi, ag’ar merkantilizmda boylikning’ asosi muomala soҳasi (javoҳir, oltin, kumush, pul, savdo saldosi)da vujudg’a keladi deb qaralg’an bo’lsa, endi boylik ishlab chiqarish soҳasida vujudg’a keladi deb isbotlab berildi. V.Petti yang’i kapitalistik jamiyatni, erkin tadbirkorlikni, kapitalistlarni ҳimoya qildi, xususiy mulkni «muqaddas» va «daxlsiz» deb bildi. U iqtisodiy tadqiqotda tabiiy fanlarni, ya’ni abstrakt usullarni qo’llab ҳar bir masalaning’ ichki boG’’liqlig’ig’a asosiy e’tiborni qaratdi, matematik va statistik usullardan eng’ foydalandi.
V.Petti «tabiiy baҳo» (qiymat), «siyosiy baҳo» tushunchalarini kiritdi, tovar qiymatining’ ung’a sarflang’an meҳnat miqdori bilan o’lchanishi G’’oyasig’a, ya’ni qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a asos soldi. «Meҳnat boylikning’ otasi, er esa uning’ onasidir» deg’an fikrni bildirdi. Qiymatni aynan almashuv qiymati (pul) shaklida tushundi.
Ish ҳaqi ishchilarg’a tirikchilik uchun zarur bo’lg’an jismoniy minimum, ya’ni «yashash, meҳnat qilish va ko’payish» uchun kerak darajada to’lansa bas, deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. Kapitalistlarning’ foydasini imkoni boricha oshirishni, ishchilarning’ soliq to’lashlarini zarur deb bildi.
Pulning’ roli va uning’ mamlakatdag’i miqdori masalalarini asosan to’G’’ri ҳal etdi, ya’ni pul miqdori ishlab chiqarilg’an maҳsulot miqdorig’a to’G’’ri, pulning’ aylanish oborotig’a esa teskari proporstionallig’ini aniqladi. Pulning’ me’yorda bo’lishini qo’llab-quvvatladi.
Er va renta masalalarini ancha puxta ishlab chiqdi. Ish ҳaqi va rentaning’ bir-birig’a qarama-qarshilig’ini isbotladi (er baҳosini to’G’’ri xal etmadi).
Petti «Siyosiy arifmetika» va boshqa asarlarida statistika, aniqroG’’i demog’rafik statistika fanig’a asos soldi. «Aҳoli - boylik asosi» masalasini to’G’’ri qo’ydi. Milliy daromad masalasini ko’tardi va uni qisman ҳal etdi.
Franstiyadag’i klassik iqtisodiy maktabning’ dastlabki vakili P.Buag’ilber ҳam muҳim G’’oyalarni ilg’ari surdi. Bu mamlakat aҳvoli Ang’liyanikidan ancha katta farq qilardi. Shu sababli iqtisodiy qarashlarda o’zig’a xoslik seziladi. Ag’ar Petti ko’proq sanoat va savdoni qo’llag’an bo’lsa, Buag’ilber asosan qishloq xo’jalig’i soҳasini tadqiq etdi va o’zining’ muҳim xulosalarini chiqardi. Qiymatni aynan iste’mol qiymati shaklida tushundi. «Proporstional baҳolar» tarafdori edi, erkin tadbirkorlik, raqobat va erkin baҳolarni qo’lladi. Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozini to’G’’ri tushuntirib berdi, pulg’a salbiy munosabatda bo’ldi, oltin va kumushlarni yovuzlik sababi deb bildi. Noto’G’’ri ravishda faqat qishloq xo’jalig’ini qullab-quvvatladi, sanoat va savdog’a kam e’tibor qildi. Buag’ilberning’ iqtisodiy isloqotlari bo’yicha takliflari o’z davri uchun niҳoyatda aҳamiyatlidir.
XVIII asrning’ o’rtalarida Franstiyada iqtisodiy ta’limotlar tarixida fiziokratizm yo’nalishi yuzag’a keldi. Bu ta’limot klassik iqtisodiy maktabning’ tarkibiy, butun zanjirning’ ajralmas qismi sifatida muҳim aҳamiyatg’a eg’adir. Bu oqimning’ asosiy vakillari F.Kene va A.Tyurg’o mamlakatdag’i o’sha davr iqtisodiy ҳolatini ҳar tomonlama taҳlil etib, iqtisodiyotning’ muҳim kateg’oriyalari buyicha qimmatli fikrlarni berdilar. Ular fermerlarni ҳimoya qilg’an ҳolda avvalo merkantilizmdan voz kechib, boylikning’ asosiy manbai meҳnat va er ekanlig’ini ko’rsatdilar. «Tabiiy tartib» konstepstiyasi asosida «unumli meҳnat», «sof maҳsulot», kapital to’G’’risidag’i ta’limotlar ilg’ari surildi.
Kapitalistik munosabat, xususiy mulk, erkin baҳolar, erkin raqobat, davlatning’ iqtisodg’a kam aralashuvi «tabiiy ҳol» deb tan olindi. Ularning’ fikricha, qiymat iste’mol qiymati bo’lib, xatto tabiat, er in’omi sifatida talqin etiladi. Shundan deҳqonchilikdan boshqa sanoat, savdo va ҳizmat tarmoqlari unumsiz soҳa deb qaraladi. Bunday noto’G’’ri fikrning’ paydo bo’lishi Franstiyaning’ o’sha davrdag’i iqtisodiy aҳvoli (ag’rar mamlakat) bilan boG’’liqdir.
Kapital tushunchasining’ kiritilishi va uning’ boshlanG’’ich va yillik bo’nak kabi ikki qismg’a bo’linishi iqtisodiyot tarixida muҳim qadamdir. Shundan doimiy va aylanma kapital G’’oyalari ҳam kelib chiqadi.
F.Kenening’ asosiy «Iqtisodiy jadval» asarida jamiyatdag’i sinflar masalasi ko’tariladi, ammo bunda ba’zi kamchiliklar bor, uni A.Tyurg’o rivojlantirib, o’sha davr uchun to’G’’ri xulosalar chiqaradi. Takror (uzluksiz) ishlab chiqarish jarayoni va yalpi ijtimoiy maҳsulot muomalasi birinchi bor kun tartibig’a qo’yiladi. Oddiy takror ishlab chiqarish chizmasi beriladi va tayyor maҳsulotning’ aylanish tamoyillari ko’rsatiladi, bu o’sha davr uchun katta kashfiyot edi. Tarmoklar, ya’ni sektorlararo taqsimotning’ aniq proporstiyalari bo’lishi zarurlig’i qayd etiladi, ma’lumki bu tamoyil ҳozirg’i davrda ҳam muҳim.
Olim va davlat arbobi A.Tyurg’oning’ iqtisodiy G’’oyalari ancha mukammal bo’lib, o’sha davrdag’i jamiyat va iqtisodiyotdag’i jarayonlarni ancha izchil taҳlil etadi va sanoatda kapitalistlar va yollanma ishchilar mavjudlig’i ҳamda beshta sinf borlig’i e’tirof etiladi. Bu xulosa to’G’’ri xulosadir. A.Tyurg’o sanoat va ҳizmat soҳalarig’a ijobiy yondashadi. U kapital va qo’shimcha maҳsulot (qiymat) masalalarini ancha mukammal ҳal etadi, sanoat, ssuda va kapital ҳaqida fikr yuritadi, lekin oxir-oqibatda fiziokratizm kobiG’’idan chiqa olmaydi, qo’shimcha maҳsulotning’ asosiy shakli yana erg’a, er rentasig’a qaytadi. A.Tyurg’o davlat chinovnig’i, aniqroG’’i moliya vaziri sifatida ҳam bir qancha iqtisodiy isloҳotlarni o’tkazishg’a erishadi. Ammo mamlakatdag’i ijtimoiy tuzum bu isloҳotlarg’a to’siq edi.
Ҳozirg’i davr tili bilan aytg’anda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarini qo’lladilar, ammo ularning’ G’’oyasi asosan qishloq xo’jalig’i bilan cheklab qo’yildi, barcha fikrlarda mukammallik etishmas edi. Bu vazifalar esa keying’i olimlar tomonidan ҳal etildi.