Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi reja

3. XVII-XVIII ASRLARDA FRANЦIYa TARAQQIYoTINING’ XUSUSIYaTLARI VA UNI P.BUAG’ILBER QARAShLARIDA AKS ETIShI

Ag’ar Ang’liyada klassik iqtisodiy G’’oyalarning’ boshlanishi V.Petti nomi bilan boG’’liq bo’lsa, Franstiyada P.Buag’ilber bilan boshlanadi, bu G’’oyalar Ang’liyada Rikardo bilan intixosig’a etg’an bo’lsa, Franstiyada Sismondi bilan yakunlanadi.

Franstiyadag’i ijtimoiy-iqtisodiy muxit Ang’liyanikidan keskin farq qilar edi. Franstiyada feodal munosabatlar ҳali ҳam kuchli bo’lib, qirollar («qirol - quyosh - Lyudovik XIV») va uning’ atrofidag’ilar tomonidan qattiq ҳimoya qiling’an. Kolber tomonidan olib borilg’an siyosat mamlakat iqtisodiyotining’ umumiy rivojig’a olib kelmadi. U sanoatni, moliyani taraqqiy ettirish tarafdori edi, ammo bu ish qishloq xo’jalig’ining’ ziyonig’a o’tkazildi, feodal munosabatlar to’la saqlab turildi (eslang’, Ang’liya burjua inqilobi XVII asrda bo’lib o’tdi, vaҳolanki Franstiyada bu inqilob XVIII asr oxirida ro’y berdi), bu esa iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishg’a to’siq edi. Manufakturalar paydo bo’ldi, ammo rivoj topmadi. Stex tizimi saqlang’an bo’lib, rivojg’a to’siq edi.
Er masalasi to’la ҳal etilmadi, «Senorsiz er yo’q» tamoyili saqlandi, mayda er eg’alig’i, deҳqonlarning’ turli soliq va yiG’’imlarg’a maҳkum etilg’anlig’i ularni bu tizimda erni yaxshilash va ishlab chiqarishni rivojlantirishg’a raG’’batlantirmas edi, vaҳolanki aҳolining’ 3/4 qismi deҳqonlar bo’lib, ular bu soҳada tushkunlikda edi. Shu sababli bu soҳada isloҳotlar o’tkazish zarur bo’lg’an, ammo ung’a shu davrdag’i tizim xalaqit berardi. Ichki bozor tor bo’lib, kapitalistik tadbirkorlikning’ o’sishig’a yo’l bermasdi. Bu sinf asosiy soliq to’lovchi sinf edi, dvoryanlar va dindorlar umuman soliq to’lamag’an, shaҳar burjuaziyasi ҳali nisbatan kam sonli, soliqlardan ustalik bilan bosh tortar edi.
Yana bir muҳim to’siq - bu urushlar edi. Franstiya olib borg’an urushlar tufayli mablaG’’larning’ asosiy qismi shu urushlarg’a sarflanardi. Qirol saroyidag’i bazmi jamshidlar ҳam davlat xazinasig’a katta ziyon keltirar edi.
Demak, Franstiyada XVII asrning’ ikkinchi yarmida feodal munosabatlar o’zining’ chuqqisig’a chiqqan edi (Ang’liya bilan solishtiring’), vaҳolanki Ang’liyada burjua inqilobi bo’lib, kapitalistik munosabatlar tez shakllana boshladi. Franstiyada yuqori tabaqa barcha erning’ eg’asig’a aylandi, deҳqonlar shaxsan ozod bulsalar ҳam, feodal majburiyatlar niҳoyatda ko’p edi.
Ana shunday sharoit Franstiyaning’ XVII asr oxiri - XVIII asr boshidag’i sostial-iqtisodiy aҳvoli klassik iqtisodiyotning’ Franstiyadag’i asoschilaridan biri bo’lg’an Per Buag’ilber(1646-1714) ning’ iqtisodiy qarashlarig’a katta ta’sir ko’rsatdi. Per Lepezan - iqtisodchining’ asl familiyasi bo’lib, de Buag’ilber - bu oila er pomestesining’ nomi edi. Lekin tarixda Per Buag’ilber nomi saqlanib qoldi. Per Lepezan de Buag’ilber dvoryan normand oilasidan chiqqan, u yaxshi ma’lumot olg’ach, adabiyot bilan shuG’’ullandi, keyinchalik Ruan okrug’ida oilaviy kasb-ҳunar sudya (ҳakam) lavozimini eg’alladi; deҳqonlar ishini olib bordi; o’z ko’zi bilan ularning’ nochor aҳvolig’a g’uvox bo’ldi; u bu lavozimni umri oxirig’acha saqlab qoldi va katta ug’lig’a topshirdi; o’zini «qishloq xo’jalig’ining’ advokati - ҳimoyachisi» deb atadi.
Olimning’ tadqiqot predmetini qisqacha qilib jamoat boylig’i konstepstiyasidan iborat deyish mumkin. Bu boylik pulning’ fizik massasi bilan emas, balki turli-tuman foydali boylik va buyumlardan, masalan, non, vino, g’o’sht, kiyim-kechak va boshqalardan iboratdir. Ҳatto erg’a va pulg’a eg’alikning’ o’zi boylikni ta’minlaydi. Ag’ar er ishlanmasa, pul esa ҳayot uchun zarur ashyolar (masalan, oziq-ovqat va kiyim-kechak)g’a almashtirilmasa bunday «boylik» eg’asi qashshoqlikka maҳkum etiladi.
Shu sababli jamiyatda pulni ko’paytirish emas, balki ishlab chiqarishni o’stirish masalasi iqtisodiy fanning’ asosiy vazifasi ҳisoblanishi kerak.
Olimning’ tadqiqot uslubig’a quyidag’ilar xos:
erkin raqobat sharoitida iqtisodiyotda avtomatik mo’’tadillik mavjud bo’ladi;
tovarlar va xizmatlar qiymati (qimmati) ni belg’ilashda ҳarajatlar qoidasig’a amal qilinadi;
milliy iqtisodiyot manfaatlari uchun shaxsiy manfaatning’ jamoat manfaatlaridan ustunlig’i tan olinadi;
xo’jalik ҳayotida pulning’ mustaqil va aҳamiyatli rolig’a etarli baҳo berilmaydi va boshqalar.
Buag’ilber sanoat va savdoni kamsitish yo’li bilan qishloq xo’jalig’ining’ roli ataylab mutlaqlashtirg’an.
Adam Smitdan ancha oldin shaxsiy manfaat (eg’oizm)ning’ jamiyat uchun aҳamiyatini ko’ra bildi.
1691 yilda u Franstiyani oG’’ir iqtisodiy aҳvoldan chiqarish tizimini taklif etdi. Dastlabki fikrlari buyicha turli isloҳotlar o’tkazib (ular burjua-demokratik ҳarakterg’a eg’a bo’lishi kerak edi), 1707 yilda esa uning’ G’’oyalari etilib, quyidag’i uch qismdan tarkib topdi:
1. Soliq tizimini o’tkazish. Soliq tizimining’ deҳqonlar meҳnatidan manfaatdorlik tamoyilig’a asoslanishi, undan tashqari soliq barchag’a teg’ishli bo’lishi kerak edi.
2. Ichki savdoni ҳar ҳil cheklashlardan ozod qilish (ichki savdo erkinlig’i); bu chora ichki bozorni keng’aytirish, meҳnat taqsimotining’ o’sishini ta’minlash, tovar-pul muomalasini kuchaytirishi kerak edi;
3. Donning’ erkin sotilishig’a yo’l berish, dong’a tabiiy baҳo ta’sirini cheklamaslik. G’ap shundaki, mamlakatda dong’a sun’iy ravishda baҳo belg’ilang’an bo’lib, ishlab chiqarish ҳarajatlari qoplanmas edi, don etishtirish o’smay qo’yg’an edi. Buag’ilberning’ fikricha, iqtisodiyot erkin rakobat sharoitida rivojlanishi va tovarlar bozorida «ҳaqiqiy qiymat»g’a eg’a bo’lishi kerak edi. U davlat bu soҳada deҳqonlarg’a xomiylik qilishi zarur, deb ҳisobladi.
Bu isloҳotlar mamlakat va xalq farovonlig’ini oshirish va xo’jalikni rivojlantirishning’ boshlanG’’ich shartlari bo’lishi kerak edi. Buag’ilber o’z G’’oyasini reklama qilish maqsadida bu isloҳot bir oyda qirolg’a kerak bo’lg’an summani etkazib beradi, deg’an fikrni tarqatdi. Vazirlar esa ikki soat davomida kerakli qator qonunlarni tayyorlashi mumkin va xo’jalik «xuddi ҳamirturushdag’i kabi» tez o’sadi, deydi u. U o’z takliflari bilan bir necha bor murojaat qildi. Ammo uning’ bu ҳarakatlari zoe ketdi. U o’z G’’oyalarini kitoblarda bayon etdi va bu kitoblarni nashr ettirdi. Uning’ asosiy iqtisodiy asarlari «Franstiyaning’ to’la tavsifi», «Franstiya to’G’’risida varaqa», «Boyliklar tabiati to’G’’risida traktat» va boshqalardir. Uning’ ayrim asarlari, masalan, 1707 y. 2 jildda chiqarilg’an «Franstiya ayblari» kitobi ta’qiqlang’an. Ularda Franstiyaning’ shu davrdag’i oG’’ir iqtisodiy aҳvoli to’la yoritib berilg’an, ayniqsa qishloq xo’jalig’ining’ orqada qolish sabablari to’G’’ri berilg’an. Xalq xo’jalig’i orqada qolishining’ bosh sababi - olib borilayotg’an iqtisodiy siyosatning’, Kolber (moliya boshliG’’i) va boshqalarning’ merkantilistik qarashlari fosh etilg’an. U faqat sanoat rivojini bir tomonlama qo’llab-quvvatlashg’a qarshi chiqdi. Qishloq xo’jalig’i manfaatlarini ҳimoya qildi, don eksportini cheklashg’a qarshi chiqdi, soliq tizimini isloҳ qilish tarafdori bo’ldi, u ezilg’an xalq ommasining’ aҳvolini yaxshilash tarafdori edi (V.Petti bilan solishtiring’).
Shung’a mos ravishda u tabiatning’ talablari nimadan iborat ekanlig’ini ochib berishg’a o’ring’an, ob’ektiv qonuniyatlarni o’rg’anishg’a kirishib, ilmiy taҳlil qilish yo’li sari yirik qadam tashlag’an. Ammo shu bilan bir vaqtda u xo’jalikdag’i ҳodisalarni tabiiy va tabiiy bo’lmag’anlarg’a ajratib, avvalg’isini ҳimoya qildi va keying’isini qoraladi. Buag’ilber o’zi taklif etg’an siyosatni amalda isbotlovchi nazariyani yaratishg’a intildi. Uning’ iqtisodiy qarashlari ko’p jiҳatdan V.Pettig’a o’xshab, mamlakatning’ iqtisodiy o’sishi nima bilan boG’’liq deg’an savolg’a javob topish edi. Buag’ilberni ko’proq va asosan Franstiya iqtisodining’ turG’’unlik ҳolati va uning’ orqag’a ketishi sabablari qiziqtirardi. Bundan u umuman nazariy masalalar, masalan, xalq xo’jalig’ida qanday qonuniyatlar ҳarakat qiladi va uning’ rivojini ta’minlaydi, deg’an masalag’a o’tdi.
Xalq xo’jalig’i proporstionallig’i ifodalang’an baҳolar qonunini, aslida esa qiymat qonunini tushunish yang’i va ilG’’or G’’oya edi. Olimning’ asosiy asarlari shu G’’oyalar bilan boG’’liq. Iqtisodiyotda «optimal baҳolar»ni qanday ta’minlash mumkin? Buag’ilberning’ fikricha, baҳolarning’ bunday strukturasi (tarkibi) raqobat erkinlig’i sharoitida stixiyali ravishda tarkib topadi.
Erkin raqobat sharoitining’ buzilishi Franstiyada dong’a maksimal baҳolarning’ qo’yilg’anlig’idir, deydi u. Uning’cha, dong’a erkin baҳolar belg’ilansa, baҳolar birmuncha oshadi, bu deҳqonlarning’ daromadini oshiradi va ularning’ sanoat tovarlarig’a talabini ko’taradi, oqibatda bu maҳsulotlarni ishlab chiqarish ortadi va ҳokazo. Bunday zanjirli reakstiyalar bir vaqtning’ o’zida «proporstional baҳolar» o’rnatilishig’a va xo’jalikning’ ravnaqig’a olib keladi.
Demak, Buag’ilber iqtisodiy erkinlik tarafdori edi va talabg’a qarshi chiqmaslikni taklif etadi. Shu bilan birg’a, u davlatning’ iqtisodiy funkstiyasini inkor etmadi: bu o’sha davr uchun, real ҳayotni tushung’an amaliyotchi olim uchun tabiiy edi. Uning’cha, davlat to’G’’ri soliq tizimi orqali mamlakatda iste’mol va talabni yuqori darajada ta’minlashi mumkin. Ag’ar iste’mol sarflari oqimi pasaysa, tovarlarni sotish va ishlab chiqarish keskin kamayadi. Ag’ar kambaG’’allar ko’proq ishlab topsalar, soliqlarg’a kam sarf qilsalar, ular o’z daromadlarini tez sarflashg’a moyildirlar. Boylar esa, aksincha, o’z daromadlarini saqlashda va, demak, maҳsulotni sotishda qiyinchilik tuG’’dirishig’a olib keladi.
Buag’ilberning’ bu muloҳazalari iqtisodiy ta’limotlarning’ keying’i yuz yillikdag’i rivojig’a katta ta’sir etdi. Jamiyat boylig’i va iqtisodiy o’sish buyicha prinstipial jiҳatdan ikki xil qarash mavjud.
Buag’ilber o’zining’ «Boylik, pul va o’lponlarning’ tabiati to’G’’risida muloҳaza» asarida iqtisodiy inqiroz davrida nima ro’y berishini yorqin va obrazli ifodalab beradi, uning’cha, odamlar faqat etishmovchilikdang’ina emas, ortiqcha boylikdan ҳam o’lishilar mumkin ekan. Tasavvur qiling’ki, deydi u, 10-12 odam bir-biridan ajratilib, zanjirband qiling’an. Birida oziq-ovqat ko’p, ammo boshqa ҳech narsa yo’q; ikkinchisida esa kiyim-kechak serob, uchinchisida ichimliklar ko’p va ҳokazo, ammo ular bu maҳsulotlarni almasha olmaydilar.
Merkantilistlardan farqli ravishda u boylikning’ manbai almashuv soҳasi emas, balki ishlab chiqarish deg’an edi. Almashuvni esa ishlab chiqarish rivojining’ sharti sifatidag’ina qaraydi.
Buag’ilber V.Pettidan ҳoli, mustaqil ravishda qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a asos soldi, u bozor baҳosi va «ҳaqiqiy baҳo»ni farqlag’an, «ҳaqiqiy baҳo meҳnat sarfi bilan belg’ilanadi», deg’an. U ҳaqiqiy baҳo deg’anda, ishlab chiqarishning’ turli tarmoqlari o’rtasida meҳnat taqsimotining’ to’G’’ri proporstiyasini tushung’an. Shunday proporstional taqsimotning’ zaruriy shart-sharoiti sifatida ishlab chiqaruvchilar orasidag’i erkin raqobat yotadi.
V.Pettidan farqli ravishda (qiymatni pul shaklida ifodalashni taklif etg’an) Buag’ilber qiymatning’ pul shaklini qat’iy ravishda inkor etg’an, shunday zaruratg’a eҳtiyoj yo’q deg’an. Ag’ar V.Pettining’ diqqat markazida pullar v boshqa tovarlar o’rtasidag’i almashuv munosabatlari turg’an bo’lsa, Buag’ilberning’ e’tibori tovarlarning’ tovarg’a bevosita munosabati, ya’ni tovarlarning’ to’G’’ridan-to’G’’ri almashuvig’a qaratilg’an edi. Buag’ilber uchun shu narsa ҳarakterli ediki, u pulg’a keskin qarshi bo’lg’an, pulda barcha yovuzlik va ofatlarning’ manbai mujassamlang’an, tovarlarning’ «ҳaqiqiy baҳo» asosida almashuvi buzilishining’ sababi ҳam shunda deydi u. U oltin va kumushni buyuk yovuzlik deb baҳolaydi, pulg’a qarshi mutaassiblik (fanatizm) bilan kurashadi.
Olim tovar ishlab chiqarishning’ asl maqsadi faqat iste’molni qondirishda deb xato o’ylag’an ( tavar iste’mol va almashuv uchun kerak).
Demak, Buag’ilberning’ eng’ buyuk xizmati shundaki, u qiymatni sarflang’an ish vaqtig’a teng’lashtirdi. Lekin u tovar ishlab chiqarishning’ qulay tomonini saqlag’an xolda uning’ salbiy tomonlarini tug’atishni orzu qiladi. Ag’ar Pettining’ iqtisodiy ta’limotida almashuv qiymati asosiy bo’lsa, Buag’ilberda iste’mol qiymati bosh rolni o’ynaydi. Aslida ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi.
Buag’ilber qarashlaridag’i cheklang’anlik (faqat deҳqonlarni ҳimoya qilishi, sanoat va savdoni etarlicha baҳolamaslig’i), bizning’cha tarixan bo’lib, Franstiya kapitalizmi rivojining’ xususiyatlaridan kelib chiqadi, nazariy jiҳatdan orqag’a qarash bor. Ag’ar Ang’liyada sanoat, savdo va xatto qishloq xo’jalig’ida kapitalistik munosabatlar to’la G’’alaba qozong’an bo’lsa, uning’ iqtisodiyoti meҳnat taqsimoti, raqobat, kapital va ishchi kuchlarining’ faollig’i bilan ҳarakterlanar edi; Franstiyada esa bu munosabatlar endi shakllana boshlag’an edi, xolos

5.