Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi reja

4.D.RIKARDO SANOAT TO’NTARIShI DAVRINING’ NAZARIYoTChISI


Ang’liyada boshlang’an sanoat to’ntarilishi kapitalizmning’ manufaktura ishlab chiqarishdan mashina ishlab chiqarishig’a o’tishini bildirdi. Bu to’ntarish jamiyatdag’i ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarg’a katta ta’sir o’tkazdi. Meҳnatning’ kapitalg’a amalda buysunishi o’zil-kesil nixoyasig’a etib sanoat to’ntarishi natijasida sanoat qishloq xo’jalig’idan butunlay ajralib chiqdi. Bunday o’zg’arish o’z navbatida jamiyatdag’i asosiy sinflar o’rtasidag’i ziddiyatlarni oshkor etib, ishchilar sinfining’ o’z ҳuquqlari uchun uyushib ҳarakat qilishlarig’a asos soldi.
Sanoat to’ntarishi davrida jamiyat taraqqiyotining’ yuqori poG’’onag’a ko’tarilg’anlig’i shu davrda ijod qilg’an olimlarning’ asarlaridag’i nazariy taҳlilning’ ancha chuqur darajasini ҳam belg’ilab berdi. Klassik iqtisodiy maktabning’ doimiy an’analarini davom ettirib, D.Rikardo o’z asarlari va xulosalari bilan ushbu maktabni rivojlanishig’a katta ҳissa qo’shdi. D.Rikardo siyosiy iqtisodning’ bosh vazifasini o’rtag’a qo’yar ekan uning’ uslubiyatini ҳam belg’ilaydi. Olimning’ fikricha ҳamma tadqiqotlar yag’ona asosg’a neg’izlanishi lozim. U qiymatni ish vaqti bilan belg’ilashni mana shunday yag’ona asos qilib oladi. Shuning’dek boshqa iqtisodiy munosabatlar va kateg’oriyalar mana shu qiymat ta’rifig’a to’G’’rimi yoki zidmi deg’an savolg’a javob berishg’a ҳarakat qiladi.
D.Rikardo uslubi, uning’ o’zig’a xos xususiyatlari
D.Rikardo 1817 yilda «Siyosiy iqtisodning’ va soliq solishning’ boshlanishi» nomli iqtisodiy mavzudag’i asosiy asarini nashrdan chiqardi. Bu asarda olim A.Smitning’ iqtisodiy nazariyalarini rivojlantiribg’ina qolmay, shu bilan birg’a uning’ ayrim kamchiliklarini ҳam ochib berdi. U vaqtg’a kelib boylikni yaratish emas, balki uning’ jamiyatning’ asosiy sinflari o’rtasida taqsimlanish muammosi siyosiy iqtisodning’ markazida turar edi. D.Rikardo bu muammoni siysiy iqtisod mavzui deb belg’iladi. Siyosiy iqtisodning’ bosh vazifasi, deb yozg’an edi u, -shu taqsimotni boshqaradig’an qonunlarni belg’ilab berishdan iborat. Rikardo taqisimot qonunlarini ishlab chiqarish sharoitlarig’a asoslanib belg’ilashg’a o’rindi. U taqsimotni ishlab chiqarish bila chambarchas boG’’lab, boylik ishlab chiqarishni maҳsuli bo’lishi mumkin deb ҳisobladi. Rikardo qiymatning’ meҳnat nazariyasini rivojlantirib iste’mol qiymati bilan ayirboshlash qiymatini bir-biridan farq qildi. Biroq ayirboshlash qiymati qiymat namoyon bo’lishining’ bir shakli ekanlig’ini tushunmadi. Chunki qiymat odamlar o’rtasidag’i munosabat ekanini, bu narsa tovarlar munosabati zamirig’a yashiring’anini payqamadi.
A.Smit kabi D. Rikardo ҳam mantiqiy abstrakstiya usulini ҳam keng’ qo’llag’an.
D. Rikardoning’ asarlari iqtisodiyot fanining’ predmeti va metodini aniqlashda, iqtisodiy tadqiqot metodolog’iyasini amaliy ishlab chiqishda muҳim rol o’ynadi. Uning’ fikricha, jamiyatning’ sinfiy to’zilishi uning’ iqtisodiy faoliyatida xal qiluvchi o’rinni eg’allaydi. Siyosiy iqtisodning’ asosiy vazifasi «er maҳsuloti» (ya’ni milliy daromad va milliy boylik)ni uch asosiy sinf o’rtasidag’i taqsimoti qonunlarini aniqlashdan iborat.
D. Rikardo tomonidan oddiy va murakkab meҳnatning’ taҳlili
D. Rikardo qiymat qonunini ishlab chiqishda Smitning’ xulosalarig’a, g’archi ularni qisman rad etsa-da, suyandi va ularni rivojlantirdi. U tovarning’ ikki faktori: iste’mol va almashuv qiymatlarini yanada aniqroq o’rg’andi (masalan, nonni epish va sotish mumkin). Foydalilik (iste’mol qiymati) almashuv qiymatining’ zaruriy sharti, ammo uning’ o’lchovi bo’la olmaydi.
Rikardo, Smitning’ G’’oyalarini to’ldirdi. Ag’ar Smitning’ G’’oyasi bo’yicha qiymat oddiy tovar ishlab chiqarishda sarflang’an meҳnat bilan aniqlansa, kapitalistik ishlab chiqarishda bu qiymat realizastiya qilinadig’an daromadlardan iborat edi. Rikardo qiymatni aniqlashda sarflang’an meҳnatdan foydalandi. Rikardo ish ҳaqining’ tovar qiymatig’a ta’sirini rad etdi.
Rikardo Smit kabi qiymatning’ meҳnat nazariyasini kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida qo’llashda katta qiyinchilikka uchradi. Qiymatning’ ishlab chiqarish baҳosig’a aylanish muammosig’a e’tibor berdi va uni ҳal etishg’a o’rindi. Real ҳayotda kapitaldan olinadig’an foyda shu kapitalning’ miqdori bilan aniqlanadi yoki foyda normasi mu’tadillashish tendenstiyasig’a eg’a. Ammo tovarlar ularni ishlab chiqarishg’a sarf bo’lg’an jonli meҳnat sarflarig’a mos ravishda bir-birig’a almashsa, bunday bo’lishi mumkin emas. Bu ҳolda kapitalning’ org’anik to’zilishi (C / Y) past bo’lg’an yoki kapitali tez oborot bo’ladig’an tarmoqlar boshqa org’anik to’zilishi yuqori bo’lg’an va kapitali sekinroq oborot bo’ladig’an tarmoqlarg’a nisbatan ustunlikka eg’a bo’ladilar. Birinchilari ko’proq meҳnat sarflag’anlari uchun tovar baҳosi nisbatan yuqori bo’ladi va kattaroq foyda oladi.
Rikardo ish ҳaqi, foyda va renta masalalarini echishg’a katta ҳissa qo’shdi. U Smit kabi asosiy uch sinfning’ dastlabki daromadlari masalasig’a e’tibor berdi. U meҳnatni tovar deb (aslida ishchi kuchi tovar) ҳisoblab, meҳnatning’ bozor baҳosi (ish ҳaqi) tabiiy baҳo bo’ladi va shu atrofda o’zg’aradi; tabiiy baҳo deg’anda ishchi kuchining’ qiymatini tushung’an. Rikardo masalag’a tarixiy an’analar asosida yondashishg’a o’rinsa ҳam meҳnatning’ tabiiy baҳosini jismoniy minimumg’a teng’lashtiradi. Masalan, nonning’ baҳosi va ish ҳaqining’ pul miqdori o’rtasida bevosita boG’’liqlik bor,- deydi u, - ag’ar nonning’ baҳosi oshg’anda ish ҳaqi o’zg’armasa, ishchilar och qoladi va o’limg’a maҳkum etiladi.
Rikardo Maltus kabi (bu olimning’ fikrlari quyida beriladi) ishchilarning’ ҳaqlari ochlik darajasida ushlab turilishi kapitalizmg’a xos qonun emas, barchag’a teg’ishli tabiiy qonunlar tufaylidir, deydi. Ma’lum qulay sharoitlardag’ina ishlab chiqarish kuchlari aҳoli o’sishini ta’minlay oladi va ishchilar kam ҳaq olg’anliklaridan norozi bo’lmasliklari kerak, deg’an fikr ilg’ari suriladi. Rikardo qo’shimcha qiymatni uning’ konkret shakllari - foyda, suda foizi, renta sifatida taҳlil etadi.
Ishchi o’z meҳnati bilan ish ҳaqi sifatida oladig’an miqdordan ko’proq qiymat yaratishi o’z-o’zidan ravshan, deydi u. Ammo uni ish ҳaqi va foyda nisbati, ya’ni ishchining’ qancha olishi va kapitalistg’a qancha qolishi qiziqtiradi.
Rikardo er rentasini taҳlil qilishda muҳim yutuqlarg’a erishdi. U renta nazariyasini qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a asoslanib tekshirdi. Rentaning’ manbai erning’ qandaydir saxiylig’i emas, balki ma’lum mulkiy munosabatlar sharoitida erg’a qilinadig’an meҳnatdir, deb ҳisobladi.
Rikardo bu erda differenstial renta ҳosil bo’lishini ko’rsatib berdi. U xususiy mulkchilik sharoitida yomon erlar ҳam ma’lum renta keltirishi mumkinlig’ini inkor etdi. Lekin shunday renta bor, u absolyut renta bo’lib, uni Marks va boshqa olimlar atroflicha o’rg’ang’anlar.
Rikardo pul va pul muomalasi masalalarig’a katta e’tibor qildi. U dastlabki asarlarida pulni ichki qiymatg’a eg’a bo’lg’an tovar deb qarag’an. Pul qiymati ung’a sarf qiling’an meҳnat bilan aniqlang’an. Rikardo pulning’ xususiyati shuki, u aloxida tovar, boshqa tovarlarning’ qiymat o’lchovi va muomala vositasi sifatida ҳarakat qiladi, deydi.
Ammo u o’zining’ bosh asarida bu konstepstiyadan chekinadi, avval pullarning’ ichki qiymati bor, deb g’apirg’an bo’lsa, keyinroq u pulni texnik vosita deb izoҳladi va pulning’ miqdoriy nazariyasini ishlab chiqa boshladi. Uning’ fikricha, muomaladag’i pulning’ miqdori turlicha va erkin bo’lishi mumkin, pulning’ qiymati esa muomala soҳasida belg’ilanadi va uning’ miqdorig’a boG’’liq bo’ladi. Rikardo erkin savdo tarafdori bo’lg’an, u merkantilistlardan farqli ravishda tovar ishlab chiqarish tovar kiritishdan ortiq, ya’ni eksport kam va import ko’p bo’lishidan, mamlakatdan oltin chiqib ketishidan ҳavfsirashg’a ҳojat yo’q, deydi, chunki erkin import avtomatik ravishda oltin muomalasi va baҳo o’zg’arishini tartibg’a soladi, shuning’ uchun iqtisodiy tang’lik ta’minlanishig’a yordam berishig’a Rikardoning’ ishonchi komil edi.