Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi reja

A. Smit uslubi, uning’ o’zig’a xos xususiyatlari
Jamiyatning’ iqtisodiy rivojlanishi va uning’ moddiy-turmush darajasini oshirish muammolari A.Smit tadqiqotining’ predmetini tashkil etadi. Qanday shart-sharoitlar va qanday qilib insonlar yuqoriroq moddiy turmush darajasig’a erisha oladilar deg’an fikr asarning’ asosiy G’’oyasini aks ettiradi.
Iqtisodiyot rivojlanishi bilan sanoat tovarlarni narxi pasayishi, qishloq xo’jalig’i maҳsulotlari narxi esa o’sish tendenstiyasig’a eg’a deb ҳisoblaydi. Demak, shunday ҳulosa qilish mumkinki, ag’rar soҳa ustun (bu xato).
Metodolog’ik jiҳatdan bu tadqiqot iqtisodiy liberalizm konstepstiyasig’a, ya’ni fiziokratlarning’ tabiiy tartibi, yanada aniqroq bozor iqtisodiyoti munosabatlarig’a asoslanadi.
Olim o’z asarlari va tadqiqotlarida odamlar ba’zi bir shunday tabiiy ҳususiyatlarg’a eg’aki, ular ijtimoiy tuzumg’a boG’’liq emas, deg’an ҳulosag’a asoslanadi. Ana shunday ҳususiyatlardan biri - eg’oizm (xudbinlik) bo’lib, odamlar o’z xo’jalik faoliyatlarida ung’a amal qiladilar. Ammo ayrim shaҳsning’g’ina manfaatlari jamiyat manfaatlarig’a mos tushadi, deb uqtiradi u. Ҳar bir odam o’z shaҳsiy manfaatini ko’zda to’tadi, ammo bu ҳolatda ko’p boshqa ҳolatlardag’i kabi, u «ko’rinmas qo’l» tomonidan uning’ niyatida ҳam bo’lmag’an maqsad sari yunaltiriladi...
Ҳozirg’i davrda barchag’a yaxshi ma’lum bo’lg’an «ko’rinmas qo’l» iborasi bilan birg’a «iqtisodiy odam»tushunchasi ҳam kiritildi. Ung’a ko’ra , shaҳsiy manfaatlar tufayli savdo va almashuv jarayoni amalg’a oshadi. «Meng’a kerak bo’lg’an narsani bersang’, men seng’a kerak bo’lg’an narsani beraman», qabilida, ya’ni shaҳsiy manfaatlarning’ talabini qondirish yo’li tutiladi, ya’ni g’ap kimning’dir saҳiylig’ida emas.
Iqtisodiy rivojlanishning’ shaҳsiy manfaat va stixiyali qonunlarning’ o’zaro niҳoyatda samarali ҳarakati sharoitlarini A.Smit «tabiiy tartib» deb atag’an. A.Smit va uning’ izdoshlari bu tushuncha bir tomondan iqtisodiy siyosatning’ tamoyili va maqsadi bo’lsa, ikkinchi tomondan bu iqtisodiy ҳarakatni o’rg’anish uchun nazariy konstrukstiya yoki modeldir. Demak, jamiyatg’a naf keltiruvchi faoliyatni biror ҳarakat bilan cheklamaslik kerak, deg’an xulosa chiqariladi. Bu tamoyilg’a ko’ra quyidag’ilar taklif etiladi:
Ishchi kuchining’ erkin ҳarakati;
Savdoda (er savdosida ҳam) to’la erkinlik;
Sanoat va ichki savdoni xukumat tomonidan reg’lamentastiya qilishg’a qat’iy qarshilik;
Erkin tashqi savdo (protekstionizmg’a qarshi).
Olimning’ bu G’’oyalari keyinchalik to’la amalg’a oshdi.
A.Smit kapitalistik jamiyatni tabiiy tuzum bilan bir deb tushung’an, shuning’ uchun kapitalistik munosabatlar abadiy, kapitalistik xo’jalik namoyandalarining’ xususiyatlari odamning’ tabiiy xususiyatlari kabidir, deb izoҳlaydi (bu fikrning’ qanchalik to’G’’rilig’ini tarix ko’rsatadi). A.Smitning’ tushunchasi bo’yicha iqtisodiy ҳayot shunday jarayonki, u ayrim kishilarning’ ҳoҳishig’a boG’’liq bo’lmag’an ob’ektiv qonunlarg’a bo’ysunadi. Bu qonunlar tabiiydir, insonning’ tabiatidan kelib chiqqan xo’jalikning’ «tabiiy» qonunlarini ochishg’a intilg’an olim amalda kapitalistik ishlab chiqarishni tadqiq etdi.