Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi reja

3. A. SMIT VA ҲOZIRG’I ZAMON
A.Smit erkin raqobat davridag’i Buyuk Britaniyadag’i iqtisodiy siyosatni asoslashg’a katta e’tibor berdi. U ishlab chiqaruvchilarg’a iqtisodiy erkinlik ta’minlashni, davlatning’ iqtisodiy ҳayotg’a aralashmaslig’ini talab qilardi. Ammo mamlakatning’ mudofaa manfaatlari iqtisodiyotdan ustun ҳam bo’lishi mumkin deg’an fikri ҳam bor, ya’ni bu ba’zi paytlarda davlatning’ iqtisodg’a aralashuvi zarur deg’anidir. Smit iqtisodiyotda davlat sektorining’ samarasizlig’ini ko’rsatib, «xukumat ҳar doim va istiznosiz buyuk isrofg’archidir» deydi. Shu sababli davlatning’ faqat uch funkstiyasi tan olinadi: 1) ҳuquq -tartibot; 2) mamlakat ҳavfsizlig’ini ta’minlash; 3) jamiyatg’a zarur bo’lg’an (ammo xususiy sektor tomonidan to’zilmag’an) ijtimoiy korxona va muassasalarni ta’minlash.
Umuman to’G’’ri bo’lg’an bu fikrlar, ya’ni davlatning’ iqtisodiyotg’a aralishish cheg’aralari keying’i paytda qayta ko’rib chiqilmoqda.
U stex tartib-qoidalari, eskirg’an qonunlar, korporastiyalar va savdo monopoliyalari imtiyozlarig’a qarshi chiqdi, ya’ni ҳamma uchun bir xil imkoniyatni yokladi. Ҳodisalarning’ stixiyali borishini va raqobatni ҳar qanday cheklash iqtisodiy rivojlanishni albatta sekinlashtiradi. Ammo Smit davlatning’ ayrim funkstiyalarini ijobiy baҳoladi, masalan, mamlakat ichki tartibini saqlash, tashqi ҳarbiy xavf-xatardan asrashni xo’jalik rivojining’ zaruriy shartlari deb ҳisobladi.
Davlat moliyaviy faoliyatig’a aloҳida aҳamiyat berilg’an. Smit o’z asarining’ beshinchi, oxirg’i kitobini davlat byudjeti va davlat qarzlarig’a baG’’ishlag’an. U faqat butun jamiyat manfaatlarig’a mos keladig’an davlat ҳarajatlarinig’ina qo’llab-quvvatladi, «arzon davlat» tezisini ilg’ari surdi.
Smit zamonaviy davlatning’ soliq siyosatining’ nazariy asoslarini yaratdi. Soliqlar fuqarolarning’ kuchi va imkoniyatig’a mos kelishi, ishg’a yaroqli ҳar bir kishig’a aloҳida belg’ilanishi kerak, soliq imkoni boricha arzon, uning’ shakli va olinish vaqti esa to’lovchi manfaatig’a mos kelishi zarur (shu G’’oyalarg’a to’la amal qilayotg’an davlatlar rivoj topayotir).
Sanoatchilar manfaatlarini ҳimoya qilg’an olim lendlordlar, ya’ni yirik er eg’alarig’a belg’ilang’an soliq immunitetig’a (imtiyozg’a) qarshi chiqdi. Er rentasi davlat soliG’’i qo’yiladig’an eng’ qulay ob’ektdir. Smit foydadan olinadig’an soliq samarasiz deg’an xulosa chiqardi. Korxona eg’asi foydani saqlash uchun o’z maҳsulotig’a yuqori baҳo quyish bilan soliq oG’’irlig’ini iste’molchi ustig’a yuklaydi. U ish ҳaqidan olinadig’an soliq ҳam maҳsulotg’a loyiq emas deb ҳisoblaydi. Bu soliqni ҳam korxona eg’asi to’laydi, chunki tirikchilik minimumini ta’minlashi kerak.
Smit merkantilizmg’a, shu bilan birg’a savdodag’i protekstionizmg’a (davlat tomonidan cheklashlar, soliq, bojxona va boshqalar), tashqi savdodag’i ҳar qanday cheklashlarg’a qarshi edi. Olimning’ siyosati feodalizm qoldiqlarig’a katta zarba bo’ldi.
Smit nochor aҳvolg’a tushib qolg’an iqtisodiyotni rivojlantirish uchun quyidag’i uch omilni ko’rsatib berg’an edi: 1) mamlakatda tinchlik, osoyishtalik bo’lishi va saqlanishi; 2) me’yordag’i eng’il soliqlar tizimi; 3) davlat iqtisodiyot ishlarig’a ҳadeb aralashavermaslig’i zarur, iqtisodiyot tabiiy ravishda amalg’a oshaveradi.
Bu qoidalar bizning’ mamlakat xo’jalig’ig’a ҳam bevosita oid fikrlar ҳisoblanadi.