Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi reja

5.D.RIKARDO TA’LIMOTINING’ AҲAMIYaTI
D.Rikardo yag’ona iqtisodiy konstepstiya asosida pul muammosi va kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, er rentasi, xalqaro meҳnat taqsimoti to’G’’risida funadamental fikrlar berdi. Iqtisodchi J.S.Mill bilan do’stona munosabatda bo’lg’an.
Smitdan keyinroq yashag’an D.Rikardo sanoat inqilobi natijalarini to’laroq tushundi, uning’ fikrlari nisbatan teran bo’lib, klassik iqtisodni niҳoyasig’a etkazdi; u sanoat davrining’ iqtisodchisi edi. Uning’ dastlabki «Oltin ajdaҳosi to’G’’risida uch xat» (1809 y.) va boshqa asarlari pul va pul muammolarini taҳlil qilishg’a baG’’ishlandi. 1824 yilda yozilg’an «Milliy bank tuzishning’ rejasi» asari esa uning’ vafotidan keyin bosilib chiqdi.
Rikardo umrining’ oxirg’i 4 yilini Ang’liya parlamenti a’zosi sifatida o’ziniig’ iqtisodiy G’’oyalarini amalg’a oshirish uchun sarfladi. Parlamentda «non qonunlari»ni bekor qilib, iqtisodiyotni erkinlashtirish, erkin savdo va erkin matbuot, yiG’’ilishlar erkinlig’ini qo’llovchi no’tqlar bilan chiqqan. 1821y. u tomondan siyosiy iqtisod klubi tashkil etilg’an.
U Smitning’ G’’oyalarini qo’llash bilan birg’a uni to’ldirdi va qarshi fikrlarni ҳam ilg’ari surdi. U kapitalistlar va ishchilarning’ manfaatlari bir-birlarig’a qarama-qarshi ekanlig’ini ochib berdi, ma’lumki Smitda bu manfaatlar bir edi, Rikardo er eg’alarining’ manfaati ishchi va kapitalistlarnikig’a qarshi deb uqtiradi.
Rikardodag’i bu o’zg’arishlarg’a tarixiy, iqtisodiy va sostial omillar mavjud, ulardan eng’ muҳimi shuki, XVIII asr oxiri va XIX asrning’ boshlarida Ang’liyada sanoat to’ntarilishi ro’y berdi va bu jarayon asosan niҳoyasig’a etkazildi. Oqibatda Ang’liya ko’p yillar davomida «dunyo fabrikasi» nomini oldi, sanoat ayniqsa tez o’sdi, ishchilar soni ortdi, shaҳarlar ko’paydi, lekin meҳnatkashlarning’ qashshoqlanishi va ekspluatator sinflarning’ boyishi kuchaydi, ya’ni differenstiastiya yuz berdi. Mashina sanoatining’ rivoji tufayli ish kuni 12-13 soatg’acha o’zaydi, meҳnat sharoiti esa yomonlashdi, ishchilar mashinaning’ qo’shimcha qismig’a aylandi, xalq ommasi ko’rashg’a otlandi, ludditlar (mashina sindiruvchilar) ҳarakati kuchaydi, fabrikalarg’a o’t qo’yildi. Ammo sanoat inqilobi davrida proletariat xali yag’ona, uyushg’an sinfg’a aylanmag’an edi. Kapitalizm esa rivojlanayotg’an tuzum edi, burjuaziya-soxibkorlar ҳam feodalizm qoldiklarig’a qarshi chiqib, prog’ressiv rol o’ynag’an edi.
Rikardoning’ 1815 yilda yozilg’an «Nong’a bo’lg’an past baҳoning’ kapital foydasig’a bo’lg’an ta’siri to’G’’risidag’i tajriba» nomli pamfletida sinflarning’ iqtisodiy munosabatlari va kapitalizm rivojlanish nazariyasi qisqa, ammo lo’nda tarzda bayon etilg’an. Uning’ asosiy xulosalari quyidag’ilardan iborat: ag’ar iqtisodiyot rivoji o’z ҳolig’a qo’yilsa, aҳolining’ o’sishi va kam unumdor erlarg’a ishlov berishg’a o’tilishi tufayli qishloq xo’jalig’i maҳsulotlarining’ baҳosi oshib boradi. (Ang’liyada non va dong’a yuqori baҳo qo’yg’an maxsus qonun bor edi, uni «Non qonunlari» deb atalardi, bu qonunlar 1830 yilda to’la bekor qilindi). Rikardo parlament a’zosi sifatida doim erkin savdo uchun ko’rash olib bordi. Tarix bu G’’oyaning’ to’G’’rilig’ini amalda isbotladi.
XVIII asrning’ oxirida (1789-1794 yillar) Farbiy Evropadag’i eng’ yirik burjua inqilobi Franstiyada ro’y berdi. Bu inqilob mamlakatdag’i feodal munosabatlarg’a to’la barҳam berdi va kapitalizm (bozor)ning’ tez rivoji uchun yo’l ochib berdi, ammo bu o’zg’arishlar tekis va ravon amalg’a oshmadi. Sanoat to’ntarilishi mashina industriyasini boshladi. Kapitalistik munosabatlarning’ bir qancha pozitiv tomonlari bilan birg’a anchag’ina neg’ativ oqibatlari ҳam ko’rina boshladi. Ana shunday sharoitda klassik maktab vakillari yaratg’an ta’limotlarni ҳar tomonlama to’ldirish va qayta ko’rib chiqishg’a kirishildi, bu jarayon Franstiya, Ang’liya va AKShda XVIII asr oxiri - XIX asr 1-yarmida ro’y bera boshladi. Bu davrdag’i ta’limotlarg’a xos xususiyat shu ediki, ularda barcha iqtisodiyot kateg’oriyalari to’lalig’icha emas, balki qisman, ya’ni ularning’ ayrimlari olinib, tadqiq qilindi. Franstiyada Sey, Bastia, Ang’liyada Maltus, Senior, AKShda Keri va boshqalar klassik iqtisodiy maktabni qayta ko’rib chiqish, uni to’ldirish, zamong’a moslash istaklari bilan o’zig’a xos ta’limotlar yuzag’a kela boshladi.


XULOSA

XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida klassik iqtisodiy maktab to’la shakllandi, bu britaniyalik olim A.Smit tomonidan amalg’a oshirildi. Bu tasodifiy voqea bo’lmay shu davrda Ang’liyada ob’ektiv shart-sharoitlar mavjud edi: burjua inqilobi manufakturadan fabrikag’a o’tilishi, ag’rar isloҳot, kapitalning’ dastlabki jamG’’arilishi, sinfiy va mulkiy differenstiastiya va boshqalar. Mantiqiy abstrakstiya uslubi asosida iqtisodiy voqea va jarayonlarning’ moҳiyati asosan to’G’’ri talqin etib berildi. Yang’i burjua jamiyati ҳar tomonlama ob’ektiv asosda taxlil qilinib, uning’ prog’ressiv tomonlari ko’rsatib berildi. Xususiy mulkning’ abadiylig’i va daxlsizlig’i qo’llab-quvvatlandi.

Klassik maktab vakillari inson ҳoҳishig’a boG’’liq bo’lmag’an ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning’ mavjudlig’ini tan oladilar. Bu qonunlar iqtisodiy tizimda tabiiy turG’’unlikni ta’minlashg’a, o’z-o’zini boshqarishg’a qodir ekanlig’i tan olinadi, shu sababli davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi iloji boricha inkor etiladi va erkin savdo-sotiq qo’llanadi. «Ko’rinmas qo’l» yordamida avtomatik iqtisodiyot erkin bozor munosabatlari doimo rivojlanish qobiliyatig’a eg’adir.
Birinchi bor erkin bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining’ asosiy tamoyillari aniqlab berildi. Meҳnat taqsimoti iqtisodiy taraqqiyot asosi sifatida to’G’’ri ko’rib chiqilg’an. Meҳnat taqsimoti faqat tarmoqlararo emas, balki mamlakatlar o’rtasida ҳam katta naf keltirishi isbotlab berildi (D.Rikardo), mutloq va nisbiy ustunlik prinstiplari ishlab chiqildi. Ishlab chiqarish soҳasidan qat’iy nazar (sanoat, qishloq xo’jalig’i, savdo va ҳizmat...), meҳnat jamiyat boylig’ining’ asosi ekanlig’i aniqlandi. Jamiyatning’ sinfiy tuzilishi asosan to’G’’ri ko’rib chiqildi, ular o’rtasida keskin qarama-qarshilik yo’qlig’i ko’rsatilg’an, bu jamiyatda iqtisodiyot avtomatik boshqarilg’ani tufayli iqtisodiy inqirozlar inkor etildi.
Iqtisodiyotning’ muҳim kateg’oriyalari bo’lg’an qiymat, pul, baҳo, foyda, ish ҳaqi, renta, kapital va boshqalarg’a asosan to’la va to’G’’ri ta’rif berilg’an. Yang’i jamiyatning’ prog’ressiv tomonlari bilan birg’a bozor iqtisodiyotining’ bekamu-ko’st emaslig’i, uning’ bir qancha jiddiy kamchiliklari borlig’i ҳam qayd etilg’an. Quyidag’i A.Smitning’ mamlakat milliy boylig’ini ko’paytirish omillari chizmasi keltirilg’an.