Mavzu: badiiy asarning umrboqiyligi masalasi

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Shakl va mazmun tushunchalari. Badiiy asarda shakl va mazmun birligi. Shakl va mazmunning o`zaro muvofiqligi — badiiyatning muhim sharti. Shakl va mazmun unsurlari tasnifi masalasi. Badiiy mazmun obyеktiv va subyеktiv ibtido birligi sifatida. Badiiy mazmunning yuzaga chiqishi va mazmun uzvlari haqida. Mazmunning aktual va tub estеtik qatlamlari. Ijodkor dunyoqarashi va badiiy mazmun. Badiiy mazmunning o`ziga xos xususiyatlari.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti Badiiy asar qimmatini bеlgilashda mazmun va shaklning uyg`un muvofiqligi eng muhim mеzonlardan sanaladi. Badiiyat go`zal shaklda ifodalangan aktual, umuminsoniy qadriyatlarga mos mazmunni taqozo qiladi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, 4 reja, xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I. BOB. BADIIY ASARNING UMRBOQIYLIGI TAHLILI.
1.1. Badiiy asar shakli tushunchasi
Mazmunning salmoqdorligi. Badiiy asar mazmunining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri unda inson uchun, million-million kishilar uchun muhim bo‘lgan g‘oyalarning mavjudligidir. Buni „mazmundagi salmoqdorlik" deb atash mumkin. Adabiyot bunyod bo‘lgandan bed yozuvchilar o‘z asarlarini insoniyat uchun juda muhim bo‘lgan g‘oyalar bilan to‘ldirishga harakat etadilar.
Asarda yozuvchi tomonidan maxsus targ‘ib etiladigan muhim g‘oyalarning mavjudligi adabiyotshunoslikda „tamoyil" deb ataladi, buyuk yozuvchilar ijodida ayniqsa yaqqol ko‘rinadigan bu fazilatga juda baland baho beriladi.
Aslida yozuvchilik boshqalarning xayoliga kelmagan, ammo hamma uchun juda muhim bo‘lgan g‘oyalarning tug‘ilishidan va shu g‘oyalarni mumkin qadar ko‘proq kishilar ongiga yetkazish ehtiyojini sezishdan, bu ehtiyojning talantga tinchlik bermasligidan boshlanadi.
Jahon adabiyoti tarixida ko‘zga ko‘ringan biror asar yo‘qki, uning uchun mazmunning muhimligi, salmoqdorligi, xarakterli bo‘lmagan, unda zamona hayotining eng muhim tomonlari, davrning eng ilg‘or g‘oyalari o‘z aksini topmagan bo‘lsin. Sayoz, mazmuni puch asar hech qachon o‘quvchilarning ongi va qalbiga ta’sir ko‘rsatmaydi, shu sababli zamonasi hamda keyingi avlod-larning ma’naviy hayotida sezilarli rol o‘ynamaydi.
XVIII asrda buyuk Gyote tomonidan yaratilgan va haligacha o‘z qimmatini saqlab kelayotgan ilk realistik durdonalardan biri - „Yosh Verterning iztiroblari” nomli romanning qanday xusu-siyatlarga ega ekanini eslaylik. Bu asarning bosh qahramoni Verterning sarguzashtini bir necha satrda bayon qilib berish mumkin. Kamtarin amaldor Verterga o‘z xizmatining behudaligi ham, atrofini o‘ragan muhitning cheklanganligi ham juda malol kelar edi. Harlotta bilan uchrashuv uning hayotini birdaniga sermazmun va yorqin qilib yuboradi. Ammo Harlotta - boshqa kishiniki. Shu sababli Verter „yeryuzida yashashga arzimayman", degan qarorga keladi. Gyote sarguzashtni shunday hikoya qilibgina qolmaydi. U o‘z qahramonining ichki dunyosini ochadi. Verter hissiyotining boyligini ko‘rsatadi. O‘sha vaqtdagi jamiyatni - XVIII asr Germaniyasini hayotning noma’qul qurilganini chuqur tu-shungan nemis yigiti ko‘zi bilan ko‘rishga imkon beradi. Bu psixologik va sotsial roman bo‘lib, unda Verterning sarguzashti tasodif yoki faqat bir kishiga oid voqea tariqasida emas, balki ijtimoiy haroit natijasida vujudga kelgan fojia tariqasida ko‘rsatilgan.
O‘zbek adabiyotining drama sohasidagi birinchi yirik yutuq-larining maydonga kelishi ham ma’lum darajada mazkur romanning bunyodga kelishiga o‘xshab ketadi. Bu tabiiydir, chunki adabiy asarlarning yaratilish qonunlari hamma xalqlarda va davrlarda juda fco‘p o‘xshash xususiyatlarga ega.
Biz shu vaqtgacha epik va dramatik turlarga mansub asarlardagi mazmun salmoqdorligi haqida gapirdik. Link tur (poeziya, she’riyat)ga mansub asarlar mazmunining salmoqdorligi nimada namoyon bo‘ladi? Lirik asarlarda shoir go‘yo faqat o‘zi haqida gapiradi. Tasvir etilayotgan ruhiy holatning muayyan shaxs qalbi bilan bog‘liqligi lirik asarlarning umumlashtiruvchi kuchini yo‘qqa chiqarmaydimi yoki susaytirmaydimi? Yo‘q. Bunga ikki sabab bor. Birinchidan, haqqoniy tasvirlangan har qanday ruhiy holat (Navoiy va Pushkinning yuqorida keltirilgan she’rlaridagi sog‘inish va muhabbat kechinmalari kabi) hamma uchun umumiydir, shu sababli uning badiiy tasviri doimo bizga tushunarli, bizning o‘z holatimiz tasviri sifatida qadrlidir. Ikkinchidan, lirik turga mansub asarlarda ko‘pincha bir shaxs (lirik qahramon)ning faqat o‘ziga xos kechinmalarigina emas, balki barchaga aloqador bo‘lgan ijtimoiy muammolar munosabati bilan boshidan kechirganlari, shodligi, g‘ururi yoki tashvishi, alamlari ifoda etiladi.
Shoir - davrning ko‘zi, qulog‘i ham vijdonidir. Shoir ijodi-ning qimmati asarlari mazmunining jamiyat hayotidagi eng muhim muammolarga munosabati bilan belgilanadi. Bu muammolarni chetlab o‘tgan shoir kishilarning ma’naviy hayotida sezilarli iz qoldirolmaydi. Hech bir shoir o‘z-o‘zidan — na o‘z kechinmalari, na iztiroblari, na shaxsiy saodati orqali buyuk bo‘lolmaydi. Har bir shoir, uning iztiroblari va saodati jamoatchilikning va tarixning zaminiga chuqur tomir yoygani, shoir, demak, jamiyatning, zamonning, insoniyatning tili va vakili bo‘lgani uchungina buyukdir.
Yozuvchi hatto o‘z zamonasidan uzoq o‘tmish materialiga murojaat etganida ham o‘z asarining mazmunini salmoqdor etishga uni zamondoshlar uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy muammolar bilan bog‘lashgaintiladi.
„O‘tgan kunlar" romanini misolga olaylik.
Otabek va Kumush muhabbati tarixini ham ikki og‘iz so‘z bilan ifodalash mumkin: ota-ona orzusi bilan uylanish natijasida °^lr~birlaridan fojiali ravishda judo bo‘lgan qiz va yigit sarguzashti Harq xalqlari hayotida har kuni takrorlanib turgan hodisa edi. Bu "odisa kishilar ongiga shunchalik o‘rnashib ketgan ediki, ko‘pchilikning g‘ayriinsoniy va odamlar uchun falokatli odat ekanini sezmas edi; bu hodisa maishiy va axloqiy qoida qatoriga kirib ketgan millionlab kishilar ota-ona orzusi bilan oila qurib, muhabbat nima ekanini, muhabbatsiz hayot hayot emasligini bilmay dunyocian o‘tib keta berar edilar. Otabek taqdiri orqali yozuvchi muhabbatdek oliy va go‘zal hisning kishilar hayotidagi ajoyib o‘rnini ko‘rsatib berdi, millionlab kishilarni haqiqiy odamlardek yashashga o‘rgatdi ularda shunday yashashga intilish tug‘dirdi. Ammo Abdulla Qodiriy muhabbatning kishi hayotidagi o‘rnini ko‘rsatish bilan chek-lanmadi, balki ikki yoshning otashin muhabbati mojarosini katta ijtimoiy g‘oyani ifoda etishga - feodal tuzumni „tariximizning eng kir, qora kunlari" sifatida fosh etish vazifasiga bo‘ysundirdi. Abdulla Qodiriy XIX asr hayotining keng manzarasini chizib berdi.
Mazmunan salmoqdorlik adabiyotning katta va kichik asarlarida bab-baravar amalga oshiriladigan talabdir.
L. Tolstoy hamkasblaridan biriga bunday deb yozgan edi: „...Faqat xalqdan chiqqan o‘quvchini ko‘zda tutib turib, bir hikoya yozishga harakat etib ko‘ring. Faqat mazmuni salmoqdorbo‘lsin".
„Inson komediyasi" yoki Tolstoy ijodi kabi ulkan hodisalardan tortib, to eng kichik hikoya va she’riy parchagacha mazmunning salmoqdorligi qonuniyatiga bo‘ysunadi.
Abdulla Qahhorning eng yaxshi hikoyalari kichik hajmdagi asarda katta, salmoqdor mazmunni ifoda eta bilish namunasidir. Masalan, „O‘g‘ri" hikoyasida juda ham kichkina bir maishiy hodisa - kambag‘al dehqon ho‘kizining o‘g‘irlanishi tasvirlanadi. Ammo epigraf tariqasida hikoyaning boshiga qo‘yilgan „Otning o‘limi - itning bayrami" maqolidan boshlab, hikoyaning butun mazmuni bizni kichkina maishiy hodisa doirasidan katta g‘oya tomon boshlaydi. Hayotining birdan-bir tiragidan ajralgan mehnatkashning qisqa va ishonarli qilib tasvir etilgan sarguzashti bizni „gap bitta dehqon bilan bo‘lgan hodisa ustida emas, balki dehqon boshiga tushgan shu kulfatdan foydalanib, uni gadolik va qullik darajasiga atayin olib borib qo‘ygan butun jamiyat to‘g‘risida, dahshatli g‘ayriinsoniy qonunlar haqida borayotir" degan va kishini hayajonlantiradigan xulosaga olib keladi. Agar shu yirik g‘oya ifodalanmasa, „O‘g‘ri" hikoyasida tasvir etilgan hodisa hech kimga qizig‘i yo‘q, bizni hayajonga solmaydigan bir tasodif bo‘libgina qolar edi.
Mazmunning haqqoniyligi. Adabiyot mazmunining o‘ziga xosligidan dalolat beradigan muhim xususiyatlardan biri realistik asarda mazmunning haqqoniyligidir. Adabiyot haqiqat sohasidir. Badiiy asaming mazmuni muallifga ma’qul tushgan va u ifoda etishga qasd etgan g‘oyalar bilan cheklanmaydi, chunki adabiy asarning niazmuni hayotdir. Badiiy adabiyotning asosiy vositasi bo‘lmish obraz g‘oyadan obyektivroq, ya’ni xolisroq, haqiqatga yaqinroqdir. gu hodisaning birinchi sababi shuki, muallif o‘z g‘oyalarining to‘g‘riligini isbot qilish uchun boshqa, bunga teskari g‘oyalarni tashigan kishilarni ham tasvirlashga majbur. Shunday qilib, faqat muallifning o‘z g‘oyasi (maslagi)gina emas, bunga qarshi odam-larning maslagi ham asarga ma’lum darajada kiradi. Boshqacha aytganda, g‘oya (maslak) asarda tasvirlanayotgan vaziyatdan va voqeadan o‘z-o‘zicha kelib chiqishi lozirn, degan talab san’atkor tomonidan ajoyib bir xolislik bilan amalga oshiriladi. Haqiqiy san’atkor ana shu badiiylik talabiga rioya qiladi. A. Qodiriyning fikricha, yozuvchi tasvir etilayotgan odamga uning o‘ziga xos „so‘z" va „ish"ini tasvirlash orqali tavsif berar ekan, „shu xarakteristika (tavsif) ichidan siz bermoqchi bo‘lgan ma’no yoki ibratning o‘z-o‘zidan tomib turishi" hart.
Bu xolislikning kuchi shunchalikki, yozuvchida hatto o‘zining g‘oyaviy dushmanlariga g‘ayriixtiyoriy ravishda xayrixohlik hisiari paydo bo‘lishi, ya’ni haqqoniylikka intilish yozuvchi maslagidan ustun chiqishi ham mumkin. Bu hodisa, masalan, O. Balzak ijodi misolida yaqqol ko‘rinadi. Siyosiy qarashlari jihatidan podshohlik tarafdori O. Balzakning ashaddiy siyosiy dushmanlari bo‘lgan respublikachilar - Sen-Merri monastirining qahramonlari to‘g‘­risida, ya’ni o‘sha davrda (1830-1836) haqiqatan ham xalq ornmasining vakillari bo‘lgan kishilar to‘g‘risida hamisha ochiqdan-ochiq zavqlanib yozadi.
Bunga sabab bor. Yozuvchi hayotni xolislik bilan sinchiklab o‘rganar ekan, o‘zida avval tug‘ilgan niyatning hayotiy haqiqatga, tasvir etilayotgan shaxsning ichki dunyosiga zid ekanini sezishi ham mumkin: bunday vaqtda u o‘zining avvalgi niyatidan qaytadi.
Adabiyot - xarakterlar yaratish san’ati. Har qanday san’atning mazmuni - voqelikdir. Binobarin, u xuddi voqelikning o‘zidek, bitmas-tuganmasdir. Bu bitmas-tuganmas mazmunni adabiyot alohida bir usulda ifoda etadi. Adabiyot „obrazli tafakkur"dir. Bu ta’rifni birinchi marotaba fanga olib kirgan Gegel adabiyotning obrazliligini mana bunday tushuntirib bergan edi: „Poetik tasvirni biz obrazli tasvir deb belgilay olamiz, chunki, u bizning ko‘z oldimizda mavhum mohiyat o‘rniga uning muayyan realligini qo‘yadi".
Mavhum mohiyatning muayyan reallikdan farqi nimada. Fanda keng o‘rin olgan mashhur ta’rif bu savolga bunday javob beradi: faylasuf mantiqiy xulosalar bilan, shoir esa obrazlar, kartina (manzara)lar bilan gapiradi, ikkalasi ham bir narsani gapirad* Biri isbot etadi, ikkinchisi ko‘rsatadi va ikkalasi ham ishontiradi. Faqat biri mantiqiy dalillar bilan ishontiradi. ikkinchisi esa kartina (manzara)lar bilan ishontiradi. Yana ham soddaroq qilib aytganda, xuddi olimdek, bizni biror narsaga ishontirmoqchi bo‘lgan yozuvchi, o‘sha olimdan farqli o‘laroq, ko‘zimiz oldidan hayotning aniq-tayin manzarasini o‘tkazishi kerak, toki shu manzaradan biz o‘zimiz yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan fikrni fahmlab olaylik. Bu manzaraning ilmiy dalillardan katta farqi va afzalligi shundaki, bunday hayotiy manzara bevosita bizning hislarimizga (aqlimizgagina emas) ta’sir etadi, natijada biz tasvirlangan manzaraning ishtirokchisi bo‘lib qolamiz. Hayotning bunday ravshan manzarasi obrazli tafakkurning bir sohasi bo‘lgan adabiyotda o‘ziga xos shaklda yaratiladi. Bu shaklning asosiy komponenti (tarkibiy qismi) xarakterlar (kishi-larning obrazlari)dir.
Yozuvchi (u bilan birgalikda o‘quvchi ham) yangi mazmunni va uning shaklini kashf etgandan keyin maydonga keladigan hayotiy manzara turmushdagi manzaraga o‘xshab ketsa ham, ammo undan keskin ravishda farq qiladi, bu tafovut adabiyot shakli va maz-munining juda muhim xususiyatini maydonga keltiradi. Badiiy adabiyotning bu xususiyatini A. Qodiriy hayotiy materialni „ada­biyot tarozusiga solib yozmoq", deb atagan edi. Badiiy asarda bizning ko‘zimiz oldida namoyon bo‘layotgan obrazlar dunyosi hayotdagidan o‘zining musaffoligi va yorqinligi bilan yaqqol ajralib turadi. Aslini olganda, bu - hayotiy materialdan bunyod etilgan tamom yangi bir olamdir. Bu yangi olam jahon adabiyotshunosligida yaqindan beri haqli ravishda „badiiy shaxslar olami" yoki „hayot­ning badiiy modeli" deb atala boshladi.
Haqiqiy san`at asarining sifatini undagi yuksak g`oyaviylik bilan badiiy mukammallikning uyg`unligi, mazmun bilan shaklning mosligi belgilaydi. Shunga ko`ra, badiiy asarning mazmuni va shakli masalasi adabiyotshunosligimizning g`oyatda muhim muammolaridan biridir.
Adabiy asarning mazmuni bilan shakli o`rtasidagi dialektik birlik muammosini tushunish va talkin etishda adabiyotchilar hamisha yakdil qarashga ega bo`laverishmagan. Masalan, o`lkamizda XX asr adabiy xarakatchiligining dastlabki yillarida ( xatto, 30- yillarning o`rtalarida ham) bu sohada ikki zararli oqim ish tutgan. Bir gurux adabiyotchilar adabiy asarning faqat shakliningina e`tirof etdilar, mazmunni ahamiyatsiz sanadilar. Ularning fikricha, adabiy asar shakl komponentlaridan - poetik priyomlar va til, badiiy tasvir vositalaridangina iborat emish.
Bu xil adabiyotchilar keyinchalik Adabiyotshunosligimizda « formalistlar» degan mash`um nom oldilar . Ikkinchi gurux adbyotchilar esa aksincha yo`l tutdilar- ular adabiy asarning fakat mazmuninigina e`tiborga oldilar-u, ammo shaklning ahamiyatini mensimadilar. Bu adabiy oqim keyinchalik adabiyotshunosligimizda « vulgar sotsialogizm» degan mash`um nom oldi. Xar ikkala oqim ma`lum davrlarda adabiy xaraktchiligimizda, adabiyotshunosligimizda o`ta salbiy rol uynadi - adabiyotimiz taraqqiyotiga ancha - muncha zarar keltildi.