Mavzu: balandlik mintaqalanishi

Kurs ishining maqsadi: balandlik mintaqalanishi haqida ma’lumot berish.
Kurs ishining vazifalari:

• 
  Arktika iqlim mintaqasi va tabiat zonalari. (Arktika sahrolari tabiat zonalari.)
  
• 
  mo’tadil iqlim mintaqasi va tabiat zonalari. (Tayga,Aralash va keng bargli o’rmonlar tabiat zonasi.)
  
• 
  Kordilyera va Appalachi tog’lari tabiati.
  
• 
  iqlimining o’ziga xos xususiyatlari.
  

Kurs ishining obyekti: umumiy o‘rta ta’lim maktabida o’quvchilar bilan
geografik balandlik mintaqalanishi haqidagi mashg‘ulot ishlarini olib borish va tahlil qilish.
Kurs ishining predmeti: umumiy o‘rta ta’lim maktablarda o’qituvchilarning kasbiy mahoratlarini takomillashtirish yo’llari.
Kurs ishining metodlari: umumiy o‘rta ta’lim maktablarda o’qituvchilarning balandlik mintaqalanishi mavzusiga oid adabiyot va manbalarni o’rganish va tahlil qilish.
Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatdan iborat.
I BOB. BALANDLIKDAGI SOVUQ VA MO‘TADIL IQLIM MINTAQALAANISHI
1.1. Arktika iqlim mintaqasi va tabiat zonalari. (Arktika sahrolari tabiat zonalari.)
Bu mintaqa asason kanada-Arktika arxipelagidagi orollar to‘plamini o‘z ichiga oladi.Arktika Shimoliy Amerika Arktikasining shimoliy qismlaridan tashkil topgan.Alyaska (AQSH), Shimoliy Kanada va Grenlandiya Asosiy suv havzalariga,quyidagilar kiradi. Shimoliy Muz okeani, Gudzon ko’rfazi, Alyaska ko'rfazi va Shimoliy Atlantika okeani Shimoliy Amerika Arktikasi Qutb doirasidan yuqorida joylashgan. Bu Arktikaning bir qismidir, bu Yerdagi eng shimoliy mintaqadir.G'arbiy chegarasi Sevard yarimoroli va Bering bo'g'ozi. Janubiy chegarasi Arktika doirasining taxminiy chegarasi bo'lgan 66 ° 33’sh.k. Arktika mintaqa eng issiq oy (iyul) uchun o'rtacha harorat 5 ° C dan past bo'lgan atrof-muhit chegaralari bilan belgilanadi.
Eng shimoliy O’simlik chegara taxminan ushbu mintaqa chegarasidagi izotermaga amal qiladi. Mintaqaning iqlimi qutbli joylashuvi tufayli yil davomida qattiq sovuq bo'lganligi ma'lum. U shuningdek muzliklarni o'z ichiga oladi va asosan qalin qor va muzning bilan qoplangan. Shimoliy Amerika Arktika iqlim mintaqasi yil davomida juda sovuq harorat bilan ajralib turadi. Shuningdek, u kun yorug'ida yuqori mavsumiy tebranishlarni va Yerning Og‘ishi va uning qutbli joylashishi sababli kuchli shamollarni boshdan kechirmoqda. Shamollar yil davomida esadi. Eng issiq oy iyul, eng sovuq oy esa yanvar. Qishda uzoq vaqt qorong'i kunlar quyosh nuri tushmasa, yozda quyosh botmaydigan kunlar bo'ladi. Yilning ko'p qismida mintaqaning ayrim qismlari muz bilan qoplangan vayilning har qanday oylarida qor yog'ishi mumkin.O'rtacha yillik yog'ingarchilik 250 mm.Arktika mintaqasida qishki harorat (-45° dan -50° gacha) natijasida juda qattiq va sovuq. Unda qalin muz qatlami bilan qoplangan arktik cho'llar ustunlik qiladi.Arktika cho‘llari tabiat zonasi.Arktika cho‘llari zonasi Grenlandiya oroli va Kanada-Arktika arxiрelagini egallaydi. Qishi juda sovuq (–35 °C dan past), yozi salqin (+5°C dan past). Asosiy o‘simliklari mox va lishayniklar. Hayvonot olami oq ayiq, morj, qo‘yho‘kiz (ular faqat shu zonada yashaydi), oq yapaloqqush va boshqalardan tashkil topgan.Qishda -60 ° C gacha past havo haroratiga ega. Atmosfera yog'inlarining yillik miqdori 400 mm gacha. Yozda tuproq qor qatlamlari va deyarli erigan muz bilan to'yingan.Arktika cho‘llari iqlim juda qattiq. Muz va qor qoplami deyarli butun yil davomida saqlanib. Qishda uzoq qutbli tun bor (75 °sh.k da - 98 kun; 80 ° sh.k da - 127 kun; qutb mintaqasida - yarim yil). Harorat -40 ° C va undan pastga tushadi, kuchli shamollar esadi, qor bo'ronlari tez-tez bo'ladi. Yozda tunu-kun yorug'lik mavjud, ammo issiqlik kam bo'ladi. Tuproqlari Arktika va Tundra-gleyli, yupqa, yamoqli (orol)tuproqlari tarqalgan, asosan o'simliklar ostida , asosan o'tlar, lishaynik va moxlardan iborat.
O'simliklarning juda sekin o‘sadi. Faunasi asosan dengizda: morj, tyuln, yozda qushlar koloniyalari mavjud. Quruqlik faunasi kambagʻal: qutb tulkisi, oq ayiq, lemming, bugʻu uchraydi.Butun mintaqa uchun radiatsiya balansining juda kichik 20 kkal / sm2 dan kam bo'lishi xaraketlidir. Hozirgi muzliklar tarqalgan territoriyalarida ham radiatsiya balansi manfiy qiymatga ega.Bu yerlarda quyosh issiqligining 80 % idan ko'prog'i yer yuzasidan qaytib ketadi. Ana shu hodisa tufayli temperatura doimo past bo'lib turadi hamda muzliklar hamon saqlanib keladi. Biroq muzliklarga yog'in sochin kam tushadi.Bu esa, o`z navbatida,namlikning kam bug'lanishi va havo absolyut namligining kichik bo`lishi bilan bog'liqdir.Sovuq okean oqimlari tufayli yuqori geografik kengliklarga siklonlar kelishi oqibatida anchagina miqdorda namlik tushishi,orol shaklidagi katta quruqlikning mavjudiligini Arktikaning G`arbiy Amerika sektorida uning Sharqiy Osiyo sektoridagiga nisbatan muzlik paydo bo'lishi uchun ancha qulay sharoit yaratadi. Muzliklar Shimoliy Atlantikani keng polosa shaklida o`rab olgan. Lekin bu polosa yaxlit emas .Baffin Yeri , Devon Elsmir , Aksel -Xeybarg va Grenlandiya orollarida muzlar katta teritoriyani egallab yotadi. Muzliklarning morfologik tiplari xilma – xildir. Bu mintaqaning Janubiy qismida, Baffin yeri orollarida yog'in ko'p yog'adi , yoz temperaturasi ancha baland keladi. shuning uchun bu yerda quruqlikning faqat baland joylarida uchraydigan tog’ muzliklari va muz gumbazlari asosiy o`rin tutadi. Kanada arxipelagining shimoliy qismida yog'in miqdori kamayadi va yoz temperaturasi keskin pasayadi.Bu yerlarda tog'lardagina emas,balki qor to'planishi qulay bo`lgan pastliklarda ham muzliklar vujudga kelgan. Elsmir orolining shimoliy qismida tog’ etaklarida yirik muzliklar va shelf muzliklar bor.Bu muzliklarda katta katta aysberglar (muz tog’lar) sinib tushadi.
Pleystotsendan buyon mavjud bo`lgan Grenlandiya muz qalqoni nihoyatda kattadir.Grenlandiya muzligi 1600 ming km2 dan ortiq maydoni egallaydi. Muzliklarda hayot bo`lmaydi. Faqat yoz paytida qor yuzasida suv o'tlarning ba`zi bir turlari uchraydi.Ana shu suv o'tlar tufayli qor yuzasi pushti rangga kiradi - yu muz tepasidan chiqib qolgan tub jinslarlar - nunataklarda bazi bir yuqori o'simliklarni ko'rish mumkin.Muzliklar havo massasini sovutib yuboradi. Bundan tashqari muzliklardan ko`plari bir qancha aysberglar hosil qiladi. Aysberglar juda Janubgacha borib atmosferani va suv yuzasini sovutib yuboradi, materikning shimoli va sharqidagi sohillar iqlimning tarkib topishida aktiv ishtirok etadi. Birgina Grenlandiyada har yili 150 km2 ga yaqin muz aysberg bo`lib ajraladi.Amerika Arktikasining g'arbiy qismida va ba’zi joylarida shimolda yog'in kam yog'adigan hamda qishda to'plangan butun qor yozda erib ketadigan joylarda muzliklar kichrayib bormoqda. Qor qoplami doimiy bo`lmaganidan yozda qoramtir tusda bo`lgan yer yuzasida muzliklar yuzasiga qaraganda issiqlikni ko'p yutadi va shuning uchun hamma joyda yer yuzasining ustki to`ng`ich qatlami davriy ravishda eriydi. Yozda muzlık 3°C gacha qizishi mumkin. Grenlandiyaning shimolida iyulda havoning o'rtacha temperaturasi 6° bo`ladi. Biroq qora sovuqlar hamma vaqt ham o'simlik vegetetsiyasini to'xtab qo`yishi mumkin.O`simliklar juda siyrak , qaynab chiqadigan lishaynik va moxlar asosiy o'rin tutadi.Yuqori o`simliklar yostiq yoki so’ri shaklida bo`lib,kichik chuqurliklarda mavjud. Kassiopiya, driada, pushiqa (haddan tashqari zax joylarda) eng ko'p uchraydi. Arktika mintaqasida organik moddalar juda sust parchalanadi va xarakatchan oziq moddalar tuproqda nihoyatda kamdir. Bu ham o`simliklar tarqqiyotini ancha to`xtatib qo`yadi. Tuproq paydo bo'lishi protsessi boshlang'ich holatdir. Sovuqdan nurash hodisasi juda kuchli ro'y beradi. Relyefning xarakterli mikroformalari, poligonlar,yostiqsimon bo'rtib chiqqan joylar va boshqalar sovuqdan nurash protsesslari oqibatidadir.
Subarktika iqlim mintaqasi hududi yozda mo‘tadil, qishda arktika havo massalari ta’sirida bo‘ladi. Yanvarning o‘rtacha harorati –25°C dan –30°C gacha, iyulda +5°C dan +7°C gacha kuzatiladi. Namgarchilik sharqdan g‘arbga kamayib (300-600 mm) boradi. Shimoliy Kanada va Alyaska yarim oroli boʻylab choʻzilgan. Bu yerda qutbli tun hodisasi Arktika doirasidan tashqarida sodir bo'ladi. Qishda havo harorati -40 ° C gacha tushishi mumkin, tabiiy sharoiti juda qattiq va sovuq. Sovuq mavsum uzoq davom etadi, erish faqat kalendar yozining boshida, mo'tadil kengliklarning havo massalari ta'sir qilganda sodir bo'ladi.Yillik miqdori shimoldan janubga 100 mm dan 600 mm gacha bo'lgan yog'ingarchilikni keltirib chiqaradi.Issiq mavsum taxminan bir oy davom etadi,o'rtacha harorat +5 -7. Tundra va o‘rmon tundra tabiat zonasi. Shimoliy Amerika tundrasi Shimoliy yarim sharning tabiiy tundra zonasining bir qismidir.Amerika tundrasi - erigan muz bilan to'ldirilgan ko'llar bilan qoplangan past, tekis va botqoqli qirg'oq tekisliklari asosiy maydoni egallaydi.shimoliy Amerikaning tundra zonasi Shimoliy Amerika materigining shimoliy qismini egallaydi va Shimoliy Alyaskadan Gudzon ko'rfazi qirg'og'i bo'ylab Labrador va Nyufaundlend shimoliga o'tadi. Labrador oqimining ta'siri ta'sir qiladigan sharqda tundra 55-54 ° sh.k gacha cho'ziladi. Keng bargli va ignabargli daraxtlar chegarasidan shimolda buta tundrasi cho'zilgan, bu yerda o'rmalovchi shiypon, mitti va qutbli qayin, tol, alder va past butalar kabi oddiy o'simliklar ustunlik qiladi.Shimoliy Amerikaning tundrasi Shimoliy Muz okeanining suvlari quruqlikka chuqur kirib boradigan hududlarda joylashganligi sababli, shamol rejimining tez-tez o'zgarishi va turli tabiiy kuchlari bilan juda chalkashliklar mavjud. Shuning uchun tundra o'simliklarining tarqalish geografiyasi juda murakkab. Bu hudud ko'p jihatdan o'rmon-tundra va taygaga o'xshash bo'lganligi sababli, sayohatchi uchun to'satdan past va har tomonga egilgan ochiq joylarda o'simliklar to'satdan daryo vodiylarida va baland daraxtlar bilan almashtirilishi ajablanarli emas.Biroq, shimolga harakatlanayotganda, moxlar, lishayniklar, o'tlar va paxta o'tlari bo'lgan haqiqiy tundraning ustunligi tobora ko'proq seziladi va daraxt massivlari butunlay yo'qoladi.Shimoliy Amerika tundrasining o'ziga xos xususiyati Arktika landshaftining keng tarqalishi - past, tekis va botqoqli qirg'oq tekisliklari. Bu yerdagi oʻsimliklar siyrak, vegetativ davri qisqa boʻlib, asosan mox va lishayniklar bilan ifodalanadi. U tekis qoplama hosil qilmaydi va ko'pincha qattiq sovuqlar tufayli hosil bo'lgan tuproq yoriqlariga urug‘ini sepadi. Muz va yer aralashgan joylarda muz bo'laklari va ko'tarilgan tepaliklar hosil bo'ladi,ular Amerikada pingo nomini oladi.Shimoliy Amerika tundrasining iqlimi juda qattiq. Bu yerda shamol haddan tashqari kuchayib , qorni pasttekisliklarga uchirib yuboradi, u yerda qor ko'chkilari hosil bo'ladi, ular yozda ham saqlanib qoladi. Aynan tekisliklarda qor yo'qligi sababli tuproq muzlaydi va qisqa yozda isinishga vaqt topolmaydi.
Katta maydonda Arktika tundrasining iqlimi Amerika Alyaskasidan sharqqa-Kanada Kvebekigacha cho'zilgan sirkumpol tundra chegaralariga qaraganda nam va namroqdir.Shimoliy Amerikaning shimoli-g'arbiy qismidagi tundra alohida ajralib turadi.Alyaska tizmasi va Avliyo Iyos tog'lari. Bu ekoregionga Alyaskaning ichki qismidagi tog'lar kiradi, ular doimiy ravishda muz va qor bilan qoplangan. Muzdan holi bo'lgan joylar toshli, qoyali va baland tog'li tundralardir.Shimoliy Amerika va Yevrosiyoning tundralarida mahalliy aholining kasblari o'xshash. Bular bug'uchilik (Arktika tundrasi yozda bug'ular uchun keng yaylovlarga aylanadi), dengiz hayvonlarini ovlash (Tabiiy resurslar bo'yicha) va baliq ovlash. Hunarmandchilikdan - suyak o'ymakorligi va kiyik terisidan kiyim va poyabzal tikish. Shimoliy Amerika tundrasida yirik shaharlar yo'q.Shimoliy Amerika tundrasiga tahdid soluvchi eng katta xavf neft va gaz quvurlari,uglevodorod konlarini o'zlashtirish va global isish bilan bog'liq.Shimoliy Amerika tundrasining faunasi o'simliklarga qaraganda turlar tarkibiga ancha boy. Yirik sutemizuvchilardan karibu, qoʻngʻir ayiq, qutb boʻrisi, oq ayiq, va qo’yhoʻkiz mayda sutemizuvchilardan tulki, qutb tulkisi, lemming va ermin, qushlardan oq gʻoz, qora gʻoz ustunlik qiladi.
Oq va tundra kekigi , Alyaska chinorlari (jo'xori oilasining qushi) va dengiz sutemizuvchilardan – tuyuln, morj, narval, beluga kiti, kamon kiti. Daryolarda juda ko'p baliq bor: ko'l alabalig‘i, oq baliq, kulrang baliq.Biroq, Shimoliy Amerika tundrasining flora va faunasining juda kichik qismi faqat bu joylar uchun xarakterlidir. Buni aniqlash mutaxassislar uchun uzoq vaqt talab qildi. Masalan, Shimoliy Amerika hayvonlarini o'rganish bosqichining boshida, karibu bug'ulari va Yevrosiyo bug'ulari har xil turlar deb hisoblangan. (Hozirgi kunda Amerikada karibuning ikkita kichik turi - tundra va o'rmon tundra turi mavjud), ular bilan birga - Amerika va Yevrosiyo bug'ulari. Bir vaqtlar Shimoliy Amerika va Yevrosiyoni bog'lab turgan Bering bo‘g‘ozi bo'ylab turlarning harakatini keyinchalik o'rganish bu turlarning barchasi bir-biriga bog'liq yoki butunlay bir xil ekanligini ko'rsatdi.Bunga ko'plab misollar keltirish mumkin. Kulrang sochli marmot tog'li Amerika tundrasining odatiy hayvoni - tog'-tundra Sibir qora qalpoqli marmotning turdoshi. Amerika tundrasining yashovchisi bo'lgan uzun dumli yer Sinchabi ham Sibirda yashaydi. Qo‘y ho'kizini "mahalliy amerikalik" deb atash mumkin edi, agar u hayvonlar populyatsiyasini shafqatsizlarcha yo'q qilgan ibtidoiy odamlar davrida Yevrosiyo tundrasidan g'oyib bo'lganini bilmasangiz.Umuman olganda, Amerika tundrasi endemiklarining ko'pchiligi yaqinda bir xil turdan eng yaqin qarindoshlaridan ajralib chiqqan nisbatan yosh turlar bilan ifodalanadi.Shimoliy Amerika tundrasi uchun mutlaqo noyob hodisa bu yerga faqat yoz oylarida keladigan qushlarning ma'lum turlarining tarqalishidir.Labrador yarim oroliga keladigan bunday turlar orasida hatto tropik kolibrilarning bir nechta turlari, junkos (o'tkinchi qushlarning bir turi) buntinglar oilasidan, faqat Shimoliy Amerika uchun xarakterli,savanna buntingi (faqat vaqti-vaqti bilan Chukotka tundrasida topiladi), Kanada g'ozi (bu qushlarining eng keng tarqalgan turlari).Shimol qanchalik uzoq bo'lsa, fauna shunchalik qashshoqroq va uning hayoti dengiz bilan ko'proq bog'liq: bular qoyalar ustida uy qurgan auks va qag'oqlar va qutb ayiqlari bilan pinnipeds. Janubiy tundraning tubidan noyob mehmon - arktik tulki va qor buntingi.
Tundraning ifloslanishi bilan bog'liq muammolar bu erda ishlab chiqilayotgan foydali qazilmalarning tabiati, ularni saqlash va tashish tufayli uning turli qismlari uchun asosan o'xshashdir.Qattiq nazorat va neft quvurlaridan oqish uchun ko'p million dollarlik jarimalarga qaramay atrof muhit ifloslanishi davom etmoqda. O'rmon tundra asosan iqlimi anchagina kontinetal bo`lgan subtarktika iqlimli yerlarda tarqalgan .U Janubdan tundrani o`rab olib , Labrador yarim orolidan toki Makenzi tog'larigacha cho'zilib boradi va Yukon yassi tog`ligining katta qismini ishg'ol qiladi . Okendan materika keladigan havo oqimlari o`rmon - tundraga yetganda anchagina o'zgarib ketadi. Iyulning o'rtacha tempiraturachi hamma joyda ortiq bo`ladi, sharqiy qismda esa, Oq va qora yel,shuningdek,balzam pixtasi daraxatlarning shimoliy chegarasining tashkil etadi. Shuningdek , qayin va tog teraklar ham uchraydi.O'rmon - tundra landshaft jihatdan ancha xilma - xildir . Suvi yaxshi oqib ketadigan daryo vodiylari igna bargli daraxatlar bilan qoplangan va aslini olganda , shimolga surilgan tayga lanshaftlaridir.Yrik daryolar Makenzi,Cherchill,Nelson kabi Janubdan kelib qirg'oqlami ilitadigan daryolarning terrasalari va qayirlari bo'ylab o'rmonlar ayniqsa ichkari kirib boradi.Terassalardagi o`rmonlar tagida podzol tipidagi tuproqlar tarkib topadi. Biroq bunday tuproqlarda gleylanish alomatlari kuchli (gleyli podzol tuproqlar ) Suvayirg'ichlar butali tundra bilan qoplangan. Bu yerda uchraydigan oq qora yelning ayrim nimjon nusxalari tundradagi boraverishdagi siyrak o'rmonlarni hosil qiladi. Amerika tundrasida o`rmoning tundraga kirib borish alomatlari qayd qilingan.Sayy Fauna uchun tundra va tayga turlari aralash o`sishi xarakterlidir.
1.2. Mo’tadil iqlim mintaqasi va tabiat zonalari. (Tayga,Aralash va keng bargli o’rmonlar tabiat zonasi.)
Mo'tadil mintaqa. G'arbda - dengiz iqlimi bo'lgan Tinch okeani, markazda - ikkita: Mo’tadil va mo'tadil kontinental iqlim va sharqda-musson iqlimi bo'lgan Atlantika. G'arbiy mintaqa issiq qish va salqin yoz bilan ajralib turadi. Bu materikdagi eng nam joy. Mo‘tadil iqlim mintaqasi katta maydonlarni egallaganligi uchun iqlimiy sharoiti turlicha, yog‘in miqdori sharqdan g‘arb tomonga kamayib boradi (1 500 — 1 000 mm). Bu mintaqaga ko‘proq dengiz iqlimi xos. Arktika sovuq havo massalarining ta’siri ham kuchli. Tayga. Mo‘tadil mintaqaning qoramtir igna bargli o‘rmonlaridan tashkil topgan murakkab tabiiy hududiy majmuadir.U Alyaska Kordilyerasining g‘arbi Tinch okean sohillaridan,Labrador yarim orolining sharqiy Atlantika okeani sohillarigacha bo‘lgan,maydonni va Nyufaundlend orolini egallagan.Kanada o‘rmonlarining 80,1 % maydonini tayga tashkil etadi. Yillik radiatsiya balansi 20-30 kkal/sm2 ga teng. Taygada tuproqlarining hosil bo‘lish jarayoni sovuq iqlim, qorli qish, sernam salqin yoz sharoitida kechadi. Bunday iqlim sharoitida o‘simlik qoldiqlari sekin chiriydi. Shuning uchun tuproq tarkibida chirindi moddalari kam. Tayganing tipik zonal tuprog‘i podzol (kulrang) tuproqlardir. Shimoliy Amerika taygasida baland bo‘yli igna bargli daraxtlarning endemik turlari o‘sadi. Zonaning sharqiy qismida Kanada yeli, Amerika tilog‘ochi, qora va oq qarag‘ay, balzam pixtasi ko‘p uchraydi. Tayga o‘rmonlarining janubiy qismida balzam teragi, oq qog‘ozbop qayin, tog‘ terak kabi bargli daraxtlar aralash holda o‘sadi.
Daraxtlarning tagida qizil va qora smorodina, malina, chernika va boshqa rezavor mevali butalar keng tarqalgan. Zonaning g‘arbiy Tinch okean sohilida bo‘yi 80-100 m ga yetadigan daraxtlar o‘sadi. Duglas pixtasi, sitxi yeli, qizil kedr baland bo‘yli daraxtlarning tipik vakillaridir.Tayga zonasi hayvonot olamiga juda boy yirtqich hayvonlardan qora ayiq, Kanada silovsini,Amerika suvsari, bo‘ri va tulkilar o‘txo‘r hayvonlardan los, vaktiga kiyigi yashaydi. Milliy bog‘larda bizonlar saqlanadi. Qimmatbaho mo‘yna beruvchi hayvonlardan qunduz va ondatra bor.Aralash o`rmonlar.Sharqiy Atlantika sektorida tayga bilan keng bargli o‘rmonlar o‘rtasidagi oraliq zonadir. Shuning uchun ham bu yerdagi o‘rmonlar bir necha tur bargli va bir necha xil igna bargli daraxtlardan tashkil topgan. Zona sharqda Atlantika okean sohillaridan, g‘arbda Red-River daryosi vodiysigacha davom etib, Buyuk ko‘llar hududini, Avliyo Lavrentiy daryo vodiysini va Shimoliy Appalachini o‘z ichiga oladi. Iqlimi mo‘tadil nam dengiz iqlim xarakteriga ega. Yillik radiatsiya balansi 30 kkal/sm2 atrofida. Yog‘in miqdori 600-700 mm dan oshadi. Namlik bug’lanish miqdoriga nisbatan ko‘p.
Zonada eman, buk, yong‘oq, tog‘terak,jo’ka, shumtol, oq va qizil qarag‘ay, sariq qayin, shakar zarang, Amerika qayrag‘ochi va boshqalar o‘sadi. Bularning ko‘pchiligi Yevropadagi va Osiyodagi daraxt turlariga o‘xshaydi.Aralash o‘rmonlar ostida o‘rmon chimli podzol va o‘rmon qo‘ng‘ir tuproqlari tarqalgan. Ular tayganing podzol tuproqlariga qaraganda chirindiga boy. Tuproqlarning unumdorligi uchun katta maydondagi o‘rmonlar kesib yuborilgan va ularning o‘rniga boshqa madaniy daraxtlar ekilgan va agrolandshaftlar barpo etilgan. Appalachi tog‘larida uncha katta bo‘lmagan o‘rmon massivlari saqlanib qolgan. Hozirgi vaqtda aralash o‘rmonlar Appalachining shimolida balandlik mintaqa tariqasida mavjud bo‘lib, ular zarang, jo’ka,buk,qayin,yel,xemlok,balzam pixtasi,tog‘veymut qarag‘ayidan tarkib topgan.Keng bargli o‘rmonlar. Materikning sharqiy Atlantika sektori qismida, aralash o‘rmonlardan janubda joylashgan. Bu zona Atlantikabo‘yi tekisliklarini, Buyuk ko‘llardan janubdagi yerlarni va Markaziy tekisliklarning sharqiy, Missisipi daryosining chap qirg‘og‘idagi qismini o‘z ichiga oladi.Zonada yillik radiatsiya balansi 40-50 kkal/sm2 dan oshadi.Yillik yog‘in miqdori 1000-1500 mm gacha ko‘payadi, bug’lanish yog‘in miqdoriga yaqin.Quruqlik radiatsiya indeksi qariyb birga teng.Keng bargli o‘rmonlar (Appalachi o‘rmonlari) daraxt turlariga va ularning qadimgi relikt shakllariga nihoyatda boy.Zonada emanlarning o’nlab turlari, buklar, jo‘kalar, zaranglar, bargini to‘kuvchi magnoliya, lola daraxti, likvidambar, chinorlar o‘sadi. Ilgari Appalachi keng bargli o‘rmonlarida kashtanlar (shabalutlar) keng tarqalgan bo‘lib, ularning quyi qismi kashtan o‘rmon zonasi deb atalgan. Hozir kashtanlar juda ham kam qolgan va ular tashkil etilgan qo‘riqxonada saqlanadi. o‘rmonlarning pastki yarusida olma, olcha va noklar ko‘plab uchraydi. Keng bargli o‘rmonlar tagida o‘rmon qo’ng‘ir tuproqlari yaxshi rivojlangan. Ularning tarkibida 3-7% chirindi bor. Mo`tadil mintaqa .Yevroosiyo kabi Shimoliy Amerikani o'rtacha mintaqa landshantlari ham juda xima - xildir. Bu esa o'rtacha kengliklarda joylashgan quriqlikning kattaligi,temperatura sharoitining va namgarchilikning farq qilishi bilan bog'liqdir.
O'rmon zonasi landshaftlarning eng katta teretoriyani egalaydi. Bu landash ftlarning umumiy xususiyatlari ham Yevrosiyodagiga o'xshaydi: iqlimi salqin va nam bugʻlanishga nisbatan yong'in ko'p yog'adi , o'rmonlar igna bargli va bargli daraxt Jinslaridan iborat , tuproq paydo qilishning podzol tipii ustun turadi , qish va yoz paytlarida turli miqdorda issiq kelishi tufayli biologik va geoximik protsesslarning mavsumiy ro'y berishi xarakterlidir va hokazo. Ikkala materikning asosiy landshaftlari tiplari - tayga, keng bargli va aralash o`rmonlar o`rtasida o`xshashliklar ham bor. Biroq bu landshaftlarning materiklar sektori bo'ylab joylashishi va tabaqalanishi Yevrosiyodagiga nisbatan boshqacharoq. Bu esa shimoliy Amerika tabiati taraqqiyoti ba'zi xususiyatlari bilan bog'liq. O'rtacha mintaqa o'rmonlari tayga, g'arbiy okean bo'yi igna bargli o`rmonlari , aralash va ken bargli o`rmonlarni o'z ichiga oladi. Tayga iqlimi Yevrosiyoning xudi shunday landshaftlaridagi iqlimiga o`xshaydi. Temperatura keskin o'zgarib turadi va namgarchilik serob bo'ladi. Bu esa yog'inning ko'p yog'ishigagina emas , balki namning ayniqsa sovuq davrida , suv o'tkazmaydigan , ya'ni doimiy muzlab yotgan qatlamning suvni singdirishga bog'liqdir. Muzlab yotgan yerlarda eriydigan yerlarning qalinligi 2-2,5 m dan oshmaydi. Tayga daryolari ancha vaqt muz bilan qoplanib yotadi, qishda suv miqdari keskin kamayib ketadi.Bularning hammasi eroziya protsesslarini zaiflashtiradi va botqoqlashning kuchayishiga yordam beradi.Ana shunday sharoitda o'sadigan o'simliklarning ildiz sistemasi yuza joylashadi. Labrador yarim orolida daraxtlarning 90 protsentiga yaqinini tashkil etadigan qora yel, yarim orolning g'arbiy qismida keng tarqalgan oq yel, balzam pixtasi , Amerika tilog'ochi va boshqa ignabargli daraxtlarning ildizlari yuza joylashgan.Qarag'aylar orasida banks qarag'ay va veymut qarag'ayi eng ko'p uchraydi.
II BOB. BALANDLIK MINTAQALANISHI VA UNING O’ZIGA XOS IQLIM MINTAQALANISHI
2.1. Kordilyera va Appalachi tog’lari tabiati.
Balandlik mintaqalari Kordilyera va Appalachi tog‘lari hududini qamrab olgan.Tog‘larda oq qarag‘ay, kedr, sekvoyya,qora qarag‘ay o‘sadi. Hayvonlardan tog‘ qo‘yi, qizil ayiq,yaguar, puma, qor echkisi, kondor va boshqalar yashaydi. Shimoliy Amerika Kordilyera togʻlari — Kordilyera togʻlarining Shimoliy Amerika materigining gʻarbiy chekkasi boʻylab choʻzilgan qismi. Uzunligi 9000 km, eni 800 km dan (Kanadada) 1600 km gacha (AQShda). Turli yosh va jinsli geologik tuzilmalardan tuzilgan: Kolorado platosi va Qoyali togʻlar qattiq tokembriy massivlaridan, Yukon va Makenzi togʻ massivlari choʻkindi va metamorfik paleozoy jinslarining qalin qatlamidan, Syerra Nevada togʻlari mezozoy batolitlari, Gʻarbiy mintaqa tizmasi vulkanogen jinslardan tashkil topgan. Rangli metallar, simob, oltin, neft, toshkoʻmir konlari bor. Shimoliy Amerika Kordilyera togʻlari 3 ta boʻylama orografik mintaqaga boʻlinadi. Sharqiy yoki Qoyali togʻlar mintaqasi Bruks, Makenzi, Sharqiy SyerraMadre va Qoyali togʻlarning baland tizmalaridan iborat boʻlib, Tinch okean, Meksika qoʻltigʻi havzasi va Shimoliy Muz okeani havzalari orasida suvayirgʻichdir. Eng baland joyi 4399 m (Qoyali togʻlardagi Elbert choʻqqisi). Gʻarbiy yoki Tinch okean mintaqasi okeanboʻyi tizmalari va togʻ oraligʻi depressiyalaridan iborat. Unga Alyaska tizmasi (MakKinli togʻi, 6193 m, materikning eng baland choʻqqisi), Aleut, Qirgʻoqboʻyi, Kaskad togʻlari, SyerraNevada, Gʻarbiy Syerra Madre, Koʻndalang Vulqonli Syerra (Orisaba (5700 m), Popokatepetl (5452 m) vulqonlari), Janubiy Syerra Madre togʻlari kiradi.
Materikning chekka gʻarbiy sohili boʻylab choʻzilgan tizmalar kuchli parchalangan va asosan, oʻrtacha balandlikdagi,togʻlardan,iborat.Ichki,mintaqa Tinch okeani tizmalaridan ,sharqda, joylashgan,Yukon,Freyzar, Kolumbiya,KattaHavza, Kolorado platova,yassitogʻlaridan, Meksika togʻligidan iborat boʻlib, ular chuqur tektonikdepressiyalar bilan ajralgan.Shimoliy Amerika Kordilyera togʻlari turli tektonik elementlardan tashkil topgan. Baʼzi joylarda vulkanizm, seysmik va hozirgi zamon tektonik harakatlar kuchli. Tinch okeanboʻyi tizmalarining oʻq qismida intruziv jinslar yer yuzasiga chiqib qolgan. Vulqonli tizmalar ham bor.Shimoliy Amerika Kordilyera togʻlarining shimoliy qismi arktika va subarktika, 40° sharqigacha boʻlgan hududlar moʼtadil, undan janubda subtropik, Kaliforniya ya.o. va Meksika togʻligi tropik mintaqalarda joylashgan.
Tizmalarning Tinch okeanga qaragan yon bagʻirlarida yumshoq, okean iqlimi, ichki hududlarda kontinental iqlim. Yogʻin taqsimoti notekis. Eng kam yogʻin ichki yassitogʻliklarda yogʻadi. Alyaskadagi tizmalarda yillik yogʻin 3000–4000 mm, Amerika Qoʻshma Shtatlarining ichki platolarida 400–200 mm, Moxave choʻlida 50 mm.Eng qalin qor qoplami Alyaska janubda,qirg`oq boʻyi tizmasi va Kanadaning Kolumbiya togʻlarida kuzatiladi. Qor chizigʻining eng past chegarasi (3000–4500 m) Janubiy Alyaska togʻlarining okeanga qaragan yon bagʻrida. Janubiy tomon qor chizigʻining balandligi 4500 m dan ham oshadi. Muzliklarning umumiy maydoni 67,000 km², asosan, Alyaska va Kanada gʻarbidadir. Yukon, Makenzi, Missuri, Kolumbiya, Kolorado, Rio Grande kabi yirik daryolar Shimoliy Amerika Kordilyera togʻlaridan boshlanadi. Shimolda muzlik tektonik yoʻl bilan va daryo oʻzanining toʻsilib qolishi natijasida vujudga kelgan chuchuk suvli koʻl koʻp. Yirik va sersuv daryolar gidroenergiya resurslariga boy. Shimoliy Amerika Kordilyera togʻlarida landshaftlarning balandlik mintaqalari aniq ajralgan. Tinch okean sohili bilan ichki hududlar landshaftlari oʻzaro farq qiladi. Shimoliy Amerika Kordilyera togʻlarining shimoliy qismidagi tizmalarning yon bagʻirlari igna bargli oʻrmonlar bilan qoplangan. Ichki yassitogʻliklarning janubiy qismini quruq dasht va choʻllar egallaydi. Meksika togʻligini oʻrab turgan togʻlarning tashqariga qaraganyon bagʻirlari doim yashil tropik oʻrmonlar bilan qoplangan. Markaziy AmerikaKordilyera togʻlarining Tinch okeanga qaragan yon bagʻirlarida barg toʻkuvchi tropik oʻrmonlar, nisbatan quruq hududlar va ichki soyliklarda tikanli siyrak oʻrmonlar, kaktus va savanna oʻsimliklari oʻsadi. Hayvonot dunyosi xilma-xil: tundra qismida shimol bugʻusi, qutb tulkisi, quyon, lemming, los va boshqalar, oʻrmonlarda karibu, grizli ayigʻi, boʻri, togʻ qoʻyi, bizon, antilopa, moʻynali hayvonlar, chala choʻl va choʻllarda kemiruvchilar va sudraluvchilar, tropik oʻrmonlarda maymunlar, yaguar, tapir, puma va boshqalar yashaydi. Juda katta maydonlar oʻzlashtirilgan, qishloq xoʻjaligi ekinlari ekiladi.
Appalachi togʻlari – Shimoliy Amerikadagi togʻlar, AQSH bilan Kanada hududida. Janubi-gʻarbdan shimoli-sharqqa 2600 km choʻzilgan, eni 300 – 500 km. Eng baland choʻqqisi – Mitchell togʻi (2030 m). Appalachi togʻlari janubi-sharqiy va shimoliy qismlari paleozoy erasida burmalangan kristall jinslar (gneyslar, kristalli slaneslar, kvarsitlar)dan, janubi-gʻarbiy qismi choʻkindi jinslar – ohaktosh, qumtosh, gilli slaneslardan tashkil topgan. Me-zozoy va kaynozoyda togʻlar gumbazsimon 581 m koʻtarilgan. Togʻlarni koʻpdan-koʻp daryolar parchalab yuborgan. Shimoliy tomonlari relefini toʻrtlamchi davr muzliklari ancha oʻzgartirgan. Appalachi togʻlari iqlimini Atlantika okeani yumshatib turadi. Yogʻin 1000 – 1300 mm. Janubda togʻ yon bagʻirlari 1000 m balandlikkacha keng bargli oʻrmonlar, undan yuqorida aralash va igna bargli oʻrmonlar bilan qoplangan. Appalachi togʻlarida toshkoʻmir, neft, temir rudasi, mis, kumush,kobalt bor.