Mavzu. Bilimlarga asoslangan iqtisodiyotda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish

Real vaqt rejimida ishlash. Real vaqt rejimida boshqaruv ta’siriga tizim reaksiyasi tizim boshqarayotgan jarayon kechish tezligiga mos bo‘lishi kerak.
Ishning xavfsizligi va ishonchliligi. To‘xtab qolgan dasturiy ta’minot yoki vuz hujumlar hududiy taqsimlangan bank axborot tizimida miqdoriy (zarar hajmi) yoki sifat (imij tushishi, muvaffaqiyatsizlik, kelishuvlar va hokazo ) soxta natijalarga ega bo‘lishi.
Avtomatlashtirilgan bank tizimi tamoyillari orasida quyidagilar ajralib turadi:

• 
  
  Foydalanuvchilarning dinamik ish o‘rni tamoyillari. Avtomatlashtirilgan bank tizimi foydalanuvchisining ish o‘rni dinamik jihatdan tuziladi (quriladi) va foydalanuvchiga tayinlangan hujjatlarni to‘plash, hujjatlarni qayta ishlash bosqichlari, taqdim etilgan huquqlar to‘plami bilan manzil (ism) sifatida belgilanadi. Foydalanuvchi tizimiga o‘z ismi bilan kirib, uning mayayyan hujjatlari bilan ishlaydi. Agar foydalanuvchi uchun (yoki uning bo‘limlari) u ishlaydigan hujjatlar to‘plami o‘zgarsa, mos ravishda uning ish o‘rni ham qayta sozlanadi. Boshqacha qilib aytganda, barcha dinamik ishlar sozlanishi: tizim joylari tizim ishga tushirulguncha va ish jarayonida zarur bo‘lganda yuz beradi. Bunda konkret foydalanuvchi identifikatoriga (guruh bilan bo‘lishi ham mumkin, ya’ni bank bo‘limlari identifikatori bilan) konkret hujjatlar va ularni qayta ishlash bosqichlari tayinlanadi.
  
• 
  
  Bankning elektron hujjat yuritish tizimida bazalash tamoyillari. Bankning elektron hujjat yuritish tizimi — yaratish, modifikatsiyalash va bank ichida bo‘lgani kabi bank va mijoz o‘rtasida, bank va fiiliallarida, banklar yoki hisob-kitob (to‘lov) tizimlar tomonidan elektron hujjatlarni uzatishning amaliy telekommunikatsion muhiti. Ushbu tamoyilga rioya qilish barcha tashqi hujjatlar majburiy tartibda elektron hujjatlarni yuritish tizimiga tushadi va boshqa bank ilovalari elektron hujjat yuritish tizimi orqali qabul qilib va jo‘natib hujjatlar bilan ishlaydi. Bankning elektron hujjatlarni yuritish tizimining o‘zi tashqi telekommunikatsion tarmoqlarning global aloqasi foydalanilishi mumkin, masalan, SPRINT, Internet yoki RF MB.
  
• 
  
  Hujjatlarni qayta ishlashning Online- va Offline- texnologiyalaridan birga foydalanish tamoyillari. Online-texnologiyasi vaqtning real rejimida hujjatlarning avtomatik generatsiyalanish operatsiyasi (simlar) daqiqasida hujjatlarni qayta ishlanishiga (simlarni etkazib berish) imkon beradi. Offline- texnologiyasi hujjatlarni avtomatik tarzda qayta ishlash, foydalanuvchining ish joyiga simlar generatsiyasiga, keyinchalik ularning operatsiya kunining yadrosida hisob bo‘yicha tarqatish uchun elektron hujjatlarni yuritish tizimi orqali tarqatilishiga imkon beradi. Ushbu tamoyilga rioya qilish foydalanuvchining ish joyini dinamik (operatsiya kunining yadro hisob ma’lumotlari bazasi serveri bilan mavjudligiga qarab) jihatdan ushbu texnologiyalardan istalganida qurish mumkinligini anglatadi.
  
• 
  
  Hujjatlarning noyob identifikatsiyasidan foydalanish tamoyillari. Hujjatlarning noyob identifikatsiyasi (raqamlash) tizimini qo‘llash (jumladan, masofaviy yaratilgan) ushbu hujjatlar bo‘yicha olib borilganlarni va ularning hisob holatiga ta’sirini identiyikatsiyalashga va tahlil qilishga imkon beradi. Hujjatlar identifikatorlari hujjatlarning ma’lumotlari bilan paydo bo‘lgan barcha operatsiyalar haqidagi axborotlarda ishtirok etadi.
  
• 
  
  Tizim komponentlarini integratsiyalash tamoyillari. Tizim komponentlari – taqsimlangan yadro (SQL- bilash ishlash triggerlar bilan bank ma’lumotlari bazasi xizmatlari - ikkita barqaror holatga va hisoblar bilan ishlash tartibiga ega), foydalanuvchining ish joyi (hujjatlarni qayta ishlashda mijoz taklifi) va elektron hujjatlar bilan ishlash tizimi (ish o‘rni va ma’lumotlar bazasi o‘rtasida almashinuvchi hujjatlar) — maksimal darajada integratsiyalashgan bo‘lishi shart. Bu, xususan, quyidagilarni anglatadi:
  

  • bir ish o‘rniddan boshqasiga jo‘natilgan hujjatlar, oxirgi joylashuviga ko‘ra avtomatik tarzda yokiushbu ish o‘rniga o‘sha zahoti mahalliy tarmoqlarga uzatilishi mumkin; eki elektron hujjat yuritish tizimiga tushishi va istalgan masofaga tarqalishi mumkin;

    
    

— elektron hujjatlarni yuritish tizimi “bank-mijoz” tizimida istalgan turdagi elektron hujjatlarni, shuningdek, mijozlarning to‘lov qog‘ozlarini bir xilda yo‘naltiradi. U bank tizimining yadrosi tomonidan avtomatik tarzda tuzilgan elektron hujjatlarni (masalan, hisob varag‘i bayonnomalari), do‘kondagi savdo terminali tomonidan yaratilgan savdo kartasi operatsiyalarini; tashqi tizimdan keltirilgan elektron hujjatlar (aytaylik, SWIFTdan) yo‘naltiradi.

• mijoz takliflari hujjatlarning konkret shakliga sozlangan, yadro va elektron hujjatlarni yuritish tizimi bilan almashlashning yagona ko‘rinishiga ega bo‘lgan standartlashgan dasturiy qobiqni taqdim etadi.

  
  

Baza ob’ektlari. Ko‘rib chiqilayotgan tizimda quyidagi asosiy ob’ektlar ajratiladi: hujjat, foydalanuvchining identifikatori, foydalanuvchi manzili, hisob-kitob, operatsiya va mikroprotsessorli karta. Ularning har birini qisqacha ko‘rib o‘tamiz.

Hujjat uni qayta ishlashning yo‘nalishi (bosqichlar ketma-ketligida taqdim etilgan) va har bir bosqichda hujjatlarni qayta ishlash algoritmilariga mos keluvchi ekran shakllarini to‘plash bilan belgilanadi.
Foydalanuvchi identifikatori konkret foydalanuvchining kirish huquqini belgilaydi. Foydalanuvchi bevosita tizim yoki mikroprotsessorli karta orqali rasmiy so‘raladigan parol bilan identifikatsiyalanadi; bu o‘z navbatida, foydalanuvchidan PIN-kod (personal identifikatsiyalangan kod) kiritishni talab qilishi mumkin.
Foydalanuvchi manzili hududiy taqsimlangan bank tizimida konkret foydalanuvchining joylashgan erini o‘rnatadi. Manzil xuddi shu mahalliy tarmoq ichida ham mahalliy, ham hududiy masofaviy global (boshqa manzilga nisbatan) bo‘lishi mumkin.
Hsob-kitob. Hisoblar holatidagi o‘zgarishlarning hozirgi holati va tarixi SQL- ma’lumotlar bazasida serverida saqlanadi, ular ma’lumotlar bazasining yaxlitligini va mijozlar dasturidan hisoblarni himoyalashni ta’minlaydigan triggerlar va server protseduralari orqali o‘zgarishi mumkin..
Operatsiya — ketma-ket bajariladigan uzatmalar va hisoblar hoolatini o‘zgartiradigan ayrim hisobot ma’lumotlar to‘plami. Operatsiyaga bog‘liq hujjatlar bilan bosqichga erishishda avtomatik tarzda yaratiladi. Quyidagi shartlarga rioa qilishda amalga oshiriladi (bajariladi):

• agar operatsiyani tashkil etadigan uzatmalar bank tizimining yadrosiga etkazilgan bo‘lsa (ular masofaviy ish o‘rnida avtonom Offline-rejimda shakllanishi mumkin);

  
  

• operatsiya olib borish bilan bog‘liq sanalar kirishida (va hujjatda ko‘rsatilganda) uzatmalar kechiktirilgan bo‘lishi mumkinligi hisobga olingan bo‘lsa;

  
  

• ushbu operatsiya bilan bog‘liq umumiy tipdagi ayrim mantiqiy shartlarni amalga oshirishda. Ushbu turdagi hujjatning shakllanishida (sozlashida) yuklatilgan bunday sharoitda, masalan, muayyan limitdan summa miqdorining oshib ketishida bo‘lim boshlig‘i tomonidan (shaxsiy parol yoki kartochkaga ega bo‘lgan) operatsiyani tasdiqlash zarurati bo‘lishi mumkin.

  
  

Mikroprotsessorli karta — tizim foydalanuvchilarining identifikatsiya vositasi va erkin shakldagi elektron to‘lov hujjatlarining avtorizatsiya vositasi. Elektron to‘lov hujjatini elektron imzo bilan himoya qilishga imkon beradi, Pozvolyaet zaщitit elektronnыy platejnыy dokument elektronnoy podpisyu, manzilni esa olishda uning autentifikatsiyasini olib borish kerak, ya’ni, hujjat (mijozdan to‘lov qog‘ozi, do‘kondan savdo tranzaksiyasi va hokazo) jo‘natuvchi ko‘rsatmasi bilan tuzilganiga va tasdiqlanmay o‘zgartirilmaganiga ishonch hosil qilish kerak. Ushbu kartaning parol bilan taqqoslaganda mijozning autentifikatsiya qilish maqsadida foydalanilganda asosiy afzallik – bu noyoblik (takrorlanmaslik), shu bilan birga parol ko‘rilgan yoki qandaydir yo‘l bilan ko‘chirilgan bo‘lishi mumkin.