Mavzu: Biznes va uning turlarini davlat tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash siyosati reja

B₁ va B_sh - mahsulotning haqiqatdagi va shartnoma tuzilgan vaqtidagi bahosi;
AVS - xom-ashyo materiallar, ish haqi va boshqa xarajatlarning mahsulot bahosidagi ulushi;
a₁ va a₀ - xom-ashyo materiallarning haqiqiy va shartnoma tuzilgan davrdagi o’rtacha bahosi;
v₁ va v₀ - tovarni haqiqatda sotilgan vaqtidagi va shartnoma tuzilgan paytdagi xodimlarning o’rtacha ish haqi.
Narx korrektirovka qilish iste’molchilarni yo’qotib qo’yishni oldini olish maqsadida amalga oshiriladi.
Qisqacha xulosalar
Marketing rejasi korxonaning mahsulotni sotish bozorlarini va raqobatchilarini baholash hamda marketing strategiyasini asoslab berishni ko’zda tutadi.
Shuningdek, marketing rejasi korxona faoliyatini ichki tashkil qilish uchun ham zarur bo’lib, hamkorlar va investorlar bilan muloqot asosi bo’lib hisoblanadi. Marketing rejasida ishlab chiqariladigan mahsulotlarni tarqatish sxemasi, narxlarni belgilash usullari, tovar siyosati, tovar dizayni kabi masalalar yoritiladi.
Nazorat uchun savollar:

1. 
   Marketing rejasini mazmunini nima tashkil etadi?
   
2. 
   Marketing tadqiqotlarini maqsadi va ahamiyati.
   
3. 
   Raqobat va raqobatda ustunlikni tahlil qilish ahamiyati?
   
4. 
   Bozorni tadqiq qilishning qanday usullarini bilasiz?
   
5. 
   Reklama va uning funksiyalari?
   
6. 
   Baho siyosati turlari?
   
7. 
   Baho belgilash usullarining bir-biridan farqlovchi jihatlarini yoritib bering? Test savollari:
   

1. 
   Baho siyosatining quyidagi shakllari mayjud?
   

1. 
   Qaymog‘ini olish va diskriminatsion narx siyosati;
   
2. 
   Qaymog‘ini olish va yorib kirish siyosati;
   
3. 
   YOrib kirish va diskriminatsion narx siyosati;
   
4. 
   Uzoq muddatli narx belgilash va diskriminatsion narx siyosati.
   

2. 
   Marketing rejasi qanday maqsadlarda tuziladi?
   

1. 
   Korxonaning faoliyatini bozordagi holat bilan muvofiqlashtirish uchun tuziladi;
   
2. 
   Faoliyatni amalga oshirish uchun yo’llanma, faoliyati natijalarini istiqbollash qurolidir;
   
3. 
   Rakobatchilarni va xaridorlarni taxlil qilish maksadida;
   
4. 
   Korxonaga pul mablaglarini jalb etish uchun xizmat kiladi.
   

3. 
   Mahsulot birligi foydasi va unn ishlab chiqarish tannarxi tavsifi biznes rejaning qaysi bo‘limida tavsiflanadi?
   

1. 
   Ishlab chiqarish rejasi;
   
2. 
   Marketing rejasi;
   
3. 
   Biznesni ifodalash;
   
4. 
   Rezyume.
   

4. 
   Yangi mahsulotning umumiy tavsifi biznes rejaning qaysi bo‘limida xavola etiladi?
   

1. 
   Ishlab chiqarish rejasi;
   
2. 
   Marketing rejasi;
   
3. 
   Biznesni ifodalash;
   
4. 
   Rezyume.
   

5. 
   Tovar markasi bu ...
   

1. 
   Firma yoki tovarning to‘liq yoki qisqartirilgan nomini maxsus ishlangani, o‘ziga xos yozilishi;
   
2. 
   Firmaviy nom, firmaviy belgi, savdo siymosi yoki ularning birlashuvi;
   
3. 
   Ma’lum bir tartibda ro‘yxatga olingan, tovarga berilgan, tovar ishlab
   

chikaruvchisi ko‘rsatilgan belgi, nom;

4. 
   Sotuvchi tovarlari va xizmatlarining raqiblar tovarlaridan ajralib turishi uchun mo‘ljallangan belgi, nom, atama.
   

6. 
   Tovar belgisi bu ...
   

1. 
   Firma yoki tovarning to‘liq yoki qisqartirilgan nomini maxsus ishlangani, o‘ziga xos yozilishi;
   
2. 
   Firmaviy nom, firmaviy belgi, savdo siymosi yoki ularning birlashuvi;
   
3. 
   Ma’lum bir tartibda ro‘yxatga olingan tovarga berilgan, tovar ishlab
   

chikaruvchisi ko‘rsatilgan belgi, nom;

4. 
   Sotuvchi tovarlari va xizmatlarining rakiblar tovarlaridan ajralib turishi uchun mo‘ljallangan belgi, nom, atama.
   

7. 
   Marka nomi bu ...
   

1. 
   Tovar markasining bir kismi bo‘lib, talaffuz qilish mumkin bo‘lgan qo‘shimcha tarzda yoziladigan harf yoki so‘z;
   
2. 
   Markaning bir qismi bo‘lib, talaffuz qilinmaydi va oson tanib olinadigan belgi yoki rasm;
   
3. 
   Bu ramz, belgi, surat, nom bo‘lib bir yoki bir nechta ishlab chikaruvchilar mahsulotlarini solishtirishni ta’minlaydi;
   
4. 
   Korxona nomi va imiji.
   

8. 
   Tovar sifati bu ...
   

1. 
   Extiyoj va talabni qondira oladigan vazifalar majmuasi;
   
2. 
   Mahsulot yoki tovarning iqtisodiy xususiyatlari majmui;
   
3. 
   Extiyojlarni qondirish imkoniyatini beradigan mahsulot xususiyati tavsifi majmui;
   
4. 
   Tovar vazifasini bajarishga imkon beradigan xususiyatlar tavsifi.
   

9. 
   Turli baholardagi ishlab chiqarish va sotish hajmi e’tiborga olingan holda mahsulot bahosi va unga mos keluvchi ishlab chiqarish hajmini belgilash bu ...
   

1. 
   Baho belgilash maqsadi;
   
2. 
   Baho belgilash usuli;
   
3. 
   Baho belgilash taktikasi;
   
4. 
   Baho belgilash vazifasi.
   

10. 
    Ishlab chiqarish harajatlariga kiritilgan kapital uchun mukofot miqdorini qo‘shish bu ...
    

1. 
   Sotishni ta’minlash usuli;
   
2. 
   O‘rtacha harajatlar qo‘shuv foyda usuli;
   
3. 
   Zararsizlik va maqsadli foyda usuli;
   
4. 
   Raqobatga yo‘naltirilgan usul.
   

7. 
   BOB. ISHLAB CHIQARISH REJASI
   

Tayanch so’z va iboralar: ishlab chiqarish rejasining mazmuni, reja tarkibi, ishlab chiqarish dasturi, natural ifodadagi mahsulot hajmi, qiymat ifodasidagi mahsulot hajmi, mehnat sarfi o’lchovidagi mahsulot hajmi, resurslar sarfi, jihozlar soni, jixozlar orasidagi mutanosiblik.

1. 
   Ishlab chiqarish rejasining mazmuni, tarkibi, vazifasi
   

1. 
   Ishlab chiqarish rejasining mazmuni va tarkibi.
   

Ishlab chiqarish rejasi korxona faoliyatining asosiy ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini aniqlashtirish va bajarilishini nazorat qilishni ko’zda tutadi.Ushbu rejaning asosiy vazifasi bo’lib korxonaning real imkoniyatlarini asoslash hisoblanadi. Ishlab chiqarish rejasining mohiyatini mahsulot ishlab chiqarish va sotishni rejalashtirish, korxona yillik rejasining asosiy ko’rsatkichlarini ishlab chiqish va bajarish jarayonini bayon etish tashkil etadi.U quyidagilarni ko’zda tutadi:

• 
  asoslangan mahsulot, ishlar, xizmatlar ishlab chiqarish hajmlari va muddatlari;
  
• 
  korxona, sex va uchastkalar, ishlab chiqarish quvvatlarining hisobi. Ushbu hisoblar ishlab chiqarish quvvatlarining yillik ishlab chiqarish hajmiga mos kelishi, talab va taklifning mutanosibligini tasdiqlashi lozim.
  
• 
  korxona va uning bo’linmalari yillik ishlab chiqarish rejalarini bajarish uchun resurslarga ehtiyojni aniqlash, yarim fabrikatlar va
  
• 
  komplektlovchi mahsulotlar balansini hisoblash;
  
• 
  rejalashtirilayotgan ishlarni asosiy sexlar - bozor buyurtmalarini bajaruvchilar, tayyorlash muddatlari va bozorga etkazish muddatlari bo’yicha taqsimlash;
  
• 
  rejalashtirilgan ko’rsatkichlarga erishish vositalari va usullarini tanlash, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmlari, texnologik jihozlar va ishlab chiqarish quvvatlari ta’minlanish koeffitsientlarini hisoblash;
  
• 
  rejalashtirilgan tovarlar, xizmatlar, ishlarni ishlab chiqarishni tashkil etish rejalarini bajarilishini nazorat qilish usul va shakllarini asoslash. Yuqoridagilardan ko’rinadiki mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish
  

belgilangan strategiya va qo’yilgan vazifalarga korxonada mavjud bo’lgan texnik, tashkiliy va boshqa imkoniyatlardan to’liq foydalanish asosida erishishga yo’naltirilgan iqtisodiy resurslar kompleksi va ichki omillarning o’zaro ta’sir tizimini ko’zda tutadi.
Buning uchun ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatining muhim yo’nalishlarini tanlash va asoslash, tovarlarni ishlab chiqarish va sotish hajmlarini o’rnatish, iqtisodiy resurslarga talabni hisoblash zarur. O’z navbatida bular ishlab chiqarish dasturi va ishlab chiqarish quvvati o’rtasida mutanosiblikni ta’minlash, ishlar va xizmatlarni bajarish hajmlari va muddatlarini aniqlashtirish, ishlab chiqarish faoliyatini Operativ yo’naltirish va boshlanich reja ko’rsatkichlarini korrektirovka qilishni ko’zda tutadi.
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish rejasida yoritiladigan masalalardan yana biri ishlab chiqarish jarayoni bayoni hisoblanadi. Rejada ishlab chiqarish shakli
(ommaviy, seriyali, yakka tartibli), uni tashkil etish uslublari, ishlab chiqarish texnologik zanjiri, ishlab chiqarish sikli tuzilmasi keltiriladi.
Agar ishlab chiqarish jarayonida ma’lum bir ishlarni subpudratchilar ya’ni chetdan jalb qilinadigan ishlab chiqaruvchilar ishtirok etadigan bo’lsa buni biznes rejada alohida qayd etish lozim. Koperatsiya to’g’risidagi qarorning asoslanishi hamda subpudratchi tomonidan etkazib beriladigan qismlar va yarim fabrikatlarni ishlab chiqarish xarajatlari, tashib keltirish, nazorat nuqtai nazaridan aniq hamkorlarni tanlashni asoslash bayon etiladi.
Biznes rejada sub’udratchi firmalarni nomi, manzili, ular tomonidan bajariladigan ishlar turi va shartlari ko’rsatiladi.
Bo’lim ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini hisoblash bilan tugallanadi. Bo’limga ishlab chiqarilgan mahsulot kalkulyatsiyasi va ishlab chiqarish harajatlari smetasining barcha moddalari bo’yicha hisoblar ilova qilinadi.¹⁴

2. 
   Ishlab chiqarish dasturini rejalashtirish
   

Ishlab chiqarish dasturi biznes rejaning eng asosiy bo’limlaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish dasturini bilmay turib korxonaning moddiy-texnik ta’minoti rejasini tuzib bo’lmaydi, jamoaning mehnat natijasi bo’lgan daromadlarini aniqlash mumkin emas. Masalan, zaruriy materiallar, yoqili, jihoz, ishchi kuchi miqdorini aniqlash uchun qaysi turdagi mahsulotni qanday hajmda va sifatda ishlab chiqarilishi borasida ma’lumotga ega bo’lish lozim.
Ishlab chiqarish dasturi - turli ehtiyojlarni qondirishga yo’naltirilgan mahsulotlar nomenklaturasi, assortimenti, sifati va miqdorini ifodalovchi reja ko’rsatkichlari tizimidir.
Korxonaning ishlab chiqarish dasturi talab va taklif kabi tushunchalar bilan bevosita boliqdir. Talab xaridorning ma’lum vaqt oraliida bozor taklif etgan baholarda sotib olishga tayyor tovar miqdorini ifodalaydi. Taklif esa ma’lum vaqt oraliida ishlab chiqarib bozor baholarida sotishni istaydigan mahsulotni belgilaydi. Talab va taklifning o’zaro ta’siri ularning koordinatsiyalashuvi raqobat va baho (narx) mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Ushbu o’zaro ta’sir talab va taklif o’zaro tenglashadigan narxni shakllantirishga olib keladi. Shu sababdan ishlab chiqarish dasturini tuzish talab va taklif qonuniga, shuningdek, korxonaning xo’jalik faoliyati bo’yicha erishilgan natijalariga asoslanishi lozim.
Ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini izlab to’ish; ishlab chiqarishni samarali tashkil etish orqali; turli sabablarga ko’ra yuzaga keladigan to’xtashlarni kamaytirish; asosiy vositalar aktiv qismidan vaqt va unumdorlik bo’yicha foydalanishni yaxshilash; moddiy va energetik resurslar sarfini qisqartirish; boshqarish va rejalashtirishni takomillashtirish hisobiga mehnat unumdorligini oshirish zarur.
Turli tarmoq korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish xarakteri va ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish xususiyatlaridan kelib chiqib ishlab chiqarish dasturini tuzishga turlicha yondashiladi. Yakka tartibli va kichik seriyali ishlab chiqarishda ishlab chiqish dasturi mahsulotni iste’molchiga to’shirishning tasdiqlangan muddatlariga muvofiq tuzilgan grafik asosida ishlab chiqiladi. Buyumlarni jarayonga kiritish chiqarish kalendar grafigi texnologik jarayon yakunidan boshlash, ish turlari bo’yicha (yig’ish, sinash, mexanik ishlov berish) ishlab chiqarish sikli davomiyligi asosida tuziladi.
Seriyali ishlab chiqarishda yil davomida ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi va nomenklatura o’zgarishlarini e’tiborga olgan holda rejalashtiriladi.
Ommaviy ishlab chiqarishda ishlab chiqarish dasturi korxona va barcha asosiy sexlar bo’yicha bir vaqtda tuziladi.
Ishlab chiqarish dasturida quyidagi ko’rsatkichlar rejalashtiriladi:

1. 
   Mahsulot guruhlari bo’yicha qiymat ifodasidagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi.
   
2. 
   Mahsulot nomenklaturasi va assortimenti, ya’ni iste’molchilar bilan tuzilgan
   

shartnomalarga asosan mahsulot sortlari, modellari bo’yicha turlari rejalashtiriladi.

3. 
   Mahsulot ishlab chiqarish muddatlari.
   
4. 
   Tashqi tashkilotlarga koperatsiya aloqalari asosida etkazib beriladigan yarim
   

fabrikatlar (assortimenti va sifatini e’tiborga olgan holda) hajmi. Ushbu talablar asosiy sexlar bilan bir qatorda yordamchi va xizmat ko’rsatuvchi sex va xizmatlarga ham tegishli.

5. 
   Mahsulot sifat ko’rsatkichlarini rejalashtirish.
   

Ishlab chiqarish dasturi bir yilga kvartallar va oylar bo’yicha taqsimlangan holda tuziladi. Yillik ishlab chiqarish rejasini kvartallarga taqsimlashda quyidagi tomonlarga asoslanadi:

1. 
   Ish o’rinlarini ixtisoslashtirish va ishlab chiqarishni tashkil etish uslublarini takomillashtirish uchun qulay sharoitlarni yaratish maqsadida bir turdagi mahsulotlarni kvartallar bo’yicha konsentratsiyalash.
   
2. 
   4-kvartalda ishlab chiqarilayotgan mahsulotni reja yilining bir kvartalida ham ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va shu orqali ishlab chiqarishni tayyorlash xarajatlarini qisqartirish
   
3. 
   Yangi jihozlarni kiritish kutilayotgan kvartalda mahsulot hajmining o’sishini rejalashtirish
   
4. 
   Mahsulot ishlab chiqarish muddatini ularni yetkazib berish shartnomasida ko’rsatilgan muddatlar bilan uyunlashtirish
   
5. 
   Kvartaldagi ish kunlarini e’tiborga olgan holda taqsimotni oshirish.
   

3. 
   Ishlab chiqarish rejasi ko’rsatkichlar tizimi
   

Ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishda quyidagi o’lchovlardan foydalaniladi: natural, shartli natural, qiymat va mehnat. Natural o’lchovlar bir turdagi mahsulotlar hajmi va o’zgarishini baholash imkonini beradi.
Quvvati, o’lchami bilan farqlanuvchi bir turdosh mahsulot ishlab chiqarishda shartli yoki shartli-natural o’lchovlardan foydalaniladi. Ushbu o’lchovlar barcha turdagi mahsulotlarni baza qilib olingan bir turga keltirib olish imkonini beradi. Bunda mahsulotni tayyorlash mehnat sig’imi asosida hisoblanadigan o’tkazish koeffitsienti qo’llaniladi.
Ko’p nomenklaturali ishlab chiqarishda umumiy mahsulot hajmini natural o’lchovlarda ifodalash mumkin emas, shu sababdan ushbu maqsadda qiymat o’lchovlaridan foydalaniladi. Mehnat o’lchovlari yordamida ishlab chiqarish dasturining umumiy mehnat siimi aniqlanadi. Mehnat o’lchovlari korxona, sex va uchastkalari ishlab chiqarish rejalarini tuzishda qo’llaniladi. Ushbu ko’rsatkich ishlab chiqariladigan mahsulot soni borasida ma’lumot bermaganligi sababli asosiy ko’rsatkich bo’la olmaydi.
Asosiy qiymat ko’rsatkichlariga yalpi aylanish, ichki aylanish, tovar mahsulot, yalpi mahsulot, sotilgan mahsulot hajmi ko’rsatkichlari kiradi. Yalpi aylanish korxona asosiy, yordamchi, xizmat ko’rsatuvchi sexlarda yaratilgan mahsulotlarning umumiy qiymatini ifodalaydi. Yalpi aylanishga korxona ichida iste’mol qilishga yo’naltirilgan, tashqariga sotiladigan mahsulotlar kiritiladi. Ushbu ko’rsatkich korxona ichida mahsulotni takror hisobga olishni ko’zda tutadi. Yalpi aylanish korxona faoliyatini tahlil qilishda ishlab chiqarish strukturasi o’zgarganda (ya’ni sexlar ishga tushirilganda, sexlar kengaytirilganda) reja ko’rsatkichlarini asoslashda iqtisodiy ahamiyatga ega bo’ladi.
Ichki aylanish korxona ichida ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun iste’mol qilinadigan mahsulot qiymatini ifodalaydi. Korxona ichida iste’mol qilinadigan mahsulotlarga tayyor mahsulot uchun o’zida ishlab chiqarilgan yarim fabrikatlarni qayta ishlash; o’zida ishlab chiqarilgan elektroenergiya, siqilgan havo, buni iste’mol qilish; o’zida ishlab chiqarilgan bino, inshoot, jihozlarni joriy ta’mirlashda iste’mol qilinadigan detallar kiritiladi.
Tovar, yalpi, sotilgan mahsulot zavod usulida aniqlanadi ya’ni rejalashtirilgan tayyor mahsulot va yarim tayyor mahsulotlar hajmidan korxona ichida iste’mol qilinadigan mahsulotlar qiymati ayirib tashlanadi.
Tovar, yalpi, sotilgan mahsulot tarkibini yaxshiroq tushunish uchun tayyor mahsulot, yarim fabrikat, tugallanmagan ishlab chiqarish kategoriyalarining iqtisodiy mohiyatini aniqlash lozim.
Tayyor mahsulot standartlar yoki texnik shartlarga muvofiq to’liq tayyorlangan, texnik nazoratdan o’tgan va tayyor mahsulot omborxonasiga to’shirilgan buyumlardir.
Yarim fabrikatlar - texnologik jarayonning bir qismidan o’tgan, lekin keyingi sexda ishlovdan o’tishi yoki yig’uv sexida foydalanilishi lozim bo’lgan mahsulotlardir.
Tugallanmagan ishlab chiqarish sexda ishlov berishi tugallanmagan, ish o’rnida ishlovdan o’tayotgan, ish o’rinlari orasida harakatlanayotgan, texnik nazoratda turgan mahsulotlardir.
Tovar mahsulot hisobot yilida ishlab chiqarilgan va sotishga mo’ljallangan mahsulotlardir. Tovar mahsulot tarkibiga tayyor mahsulotlar, sotishga mo’ljallangan yarimfabrikatlar, buyurtma asosida bajarilgan sanoat xarakteridagi ishlar, ta’mirlash ishlari, ehtiyot qismlar qiymati kiritiladi. Tovar mahsulot hajmini quyidagi formula bo’yicha ifodalash mumkin:
TM=T ay+Y Af+Isan+Tish+Eq
bu yerda:
T_ay - tayyor mahsulot qiymati;
YA_f - sotishga mo’ljallangan yarim fabrikatlar qiymati;
I_san - buyurtma asosida bajarilgan sanoat xarakteridagi ishlar qiymati;
T_ish - ta’mirlash ishlari qiymati;
E_q - ehtiyot qismlar qiymati.
Tovar mahsulot amaldagi ulgurji baholarda rejalashtiriladi.
Yalpi mahsulot tayyor bo’lish darajasiga boliq bo’lmagan holda ishlab chiqarilgan jami mahsulot hajmidir. Yalpi mahsulot quyidagi formula orqali aniqlanishi mumkin.
YAM=TM+(Nyo-Nyb)
bu yerda:
Nyo - yil oxiridagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i;
Nyb - yil boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i.
Tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i buxgalteriya hisobi yoki enventarizatsiya ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan ham foydalanish mumkin:
TICH=V_s*T_s*T_m* K_o-
Bu yerda:
V_s - o’rtacha sutkalik ishlab chiqarish hajmi, natural ifodada;
Ts - ishlab chiqarish sikli davomiyligi, kun;
Тм - mahsulot birligi tannarxi, so’m;
K_o> - xarajatlarning o’zgarishi koeffitsienti (0,65-0,75).
Yetkazib berish shartnomalar asosida hisoblanadigan va korxona faoliyati samaradorligini belgilab beradigan “sotilgan mahsulot hajmi” ko’rsatkichiga e’tibor qaratiladi. Sotilgan mahsulot hajmi quyidagi formula asosida aniqlanadi:
SM=TM+(Qyb-Qyo)
bu yerda:
Q_yb, Q_yo - yil boshi va yil oxirida korxona omborxonasidagi tayyor mahsulot qoldig’i, ming so’m.

4. 
   Jihozlar mutanosibligini hisoblash
   

Ishlab chiqarish dasturi rejalashtirilgandan so’ng material resurslarga talab aniqlanadi. Bunda material resurslarini moliyalashtirish manbalaridan va ularni sotib olish manbalari samaradorligini e’tiborga olish zarur.
M



9.1-chizma. Korxonaning material bazasini shakllantirish.

aterial va ishchi kuchiga talab bashorati ular bilan boliq xarajatlarni hisoblash uchun zarur. Ishlab chiqarishning material resurslarga talabni hisoblash uchun boshlanich ma’lumot bo’lib rejalashtirilgan mahsulot va xizmatlar, ishlab chiqarish hajmi, mahsulot birligi uchun material resurslar sarf me’yorlari hisoblanadi. Material resurslarga talab, material sarf me’yorini mahsulot hajmiga ko’paytirish orqali barcha turdagi resurslar bo’yicha natural va qiymat ifodasida aniqlanadi.
9.1-jadval.

Ishlab chiqarish dasturiga resurslar sarfi hisobi.
(xom ashyo va materiallar)

Yil Res urslar	Miqdori	Birlik resurs bahosi,so’m	Qiymati	Yillar
						n yil
1-resurs
2-resurs
n-resurs
Jami

Material resurslar hajmini rejalashtirishda yillik talabdan tashqari materiallar, joriy ishlab chiqarish zahiralari miqdori ham aniqlanadi. Zahiralar hajmini uchta asosiy omil belgilab beradi:

• 
  kundalik material iste’mol hajmi;
  
• 
  material sarflanish xarakteri (iste’molning barqarorligi);
  
• 
  ikki ta’minot orasidagi muddat.
  

Zahira miqdorini rejalashtirishda ikki usuldan foydalanish mumkin:

1. 
   usul: yillik talabni yildagi xom-ashyo va materiallarni keltirish soniga bo’lish orqali aniqlashni ko’zda tutadi.
   
2. 
   usul: materialning o’rtacha sutkalik sarfini ularning zahira me’yoriga ko’paytirish orqali.
   

Ishlab chiqarish jixozlariga bo’lgan talabni aniqlashda dastlab mavjud ishlab chiqarish fondlarining qisqacha tavsifi beriladi: tarkibi, tuzilmasi, qiymati, texnik tavsifi, eskirish darajasi ko’rsatiladi. Jihozlarga talabni rejalashtirishda qo’llanilayotgan ishlab chiqarish shakli e’tiborga olinadi. Jihozlar soni quyidagi formula asosida aniqlanadi:
b
u yerda: