Mavzu: Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir mashqlar ustida ishlash

Ishning maqsadi: boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir mashqlar tizimini nazariy va amaliy jihatdan o’rganish hamda 
uning boshlang’ich sinflardagi ahamiyatini tadqiq qilish. 
 Ishning vazifalari:
1. Mavzuga oid adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish. 
2. Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir mashqlar tizimining mavjud ahvolini hamda metodik shart-sharoitini o’rganish. 
3. Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir mashqlar ustida ishlash jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan 
foydalanishni metodik jihatdan asoslash. 
4. Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir mashqlar ustida ishlashning samaradorligini aniqlash. 

 
I BOB 
Boshlang’ich sinf ona tili ta’limida so’z yasashga doir
mashqlarning o’rni 
1-fasl. So’z yasashga doir mashqlar tiplari. 
Til ta’limini so’z yasashga doir mashqlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ulardan ona tili o’qitishning xamma bo’g’inlarida, 
o’quv-tarbiya jarayonining barcha bosqichlarida foydalaniladi. Garchand, so’z yasashga doir mashqlarning qo’llanish doirasi 
qancha keng bo’lsa-da, xaligacha ularning xamma e’tirof etgan ta’rifi, tarkibiy qismlari, tiplari va tizimi hususida aniq 
tasavvurlar mavjud emas.
So’z yasashga doir mashqlar o’quvchilarda irodani tarbiyalashning asosiy omillaridan biridir. Iroda, ruxshunoslarning ta’biri 
bilan aytganda, ko’zlangan maqsadga erishish uchun o’z faoliyatini ongli tashkil etish, faoliyat jarayonida uchragan 
qiyinchiliklarni bartaraf etish vositalarini, usullarini izlashni taqozo etadi. O’z mexnatining maqsadini tushunish, unga erishish 
uchun xarakat qilish, intilish bola faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bo’lib, ular mashq qilish natijasida tarkib topadi. Bunga 
mashqlarni etarli darajadagi qiyinchilik va murakkablikda o’tkazish yo’li bilan erishiladi. Ammo ona tili metodikasi fanida 
mashqlarning qiyinligi va murakkabligi masalasi xaligacha o’rganilgan emas. 
So’z yasashga doir mashqlardan til bilimlarini o’rganish, mustaxkamlash, takrorlash, tekshirish, umumlashtirish 
maqsadlarida foydalaniladi. SHuningdek, ular bolalarda orfoepik, orfografik, uslubiy, punktuatsion va shu kabi malakalar xosil 
qilishning etakchi omili sanaladi. Binobarin, so’z yasashga doir mashqlarning moxiyatini to’liq anglagan, ularning qurilishi 
hususida bilimlarga ega bo’lgan, tiplarini ajrata biladigan, ularni tizimga keltirish tehnologiyasini egallagan o’qituvchigina 
ulardan unumli foydalanadi. 
Maktabda tilning fonetika, leksika xamda grammatikaga oid bilimlar va ular asosida turli-tuman nutq ko’nikmalari ustida ish 
qilinadiki, bularni grammatik mashqlar deyish an’anaviydir. Biroq ular tilning birgina grammatika soxasiga tegishli bo’lganligi 
bois cheklangandir. Binobarin, uning istiloxi o’rnida “so’z yasashga doir mashq” istiloxi ishlatish ma’quldir. 
Mashq eng qadimiy o’qish usuli. U inson faoliyatining barcha soxalarida qo’llaniladi. Y.A.Kamenskiy “Pansofiya maktabi” 
nomli asarida mashqning axamiyatini uqtirib, shunday deb yozgan edi: “Mashq insonni moxir, epchil, barcha narsadan habardor, 
xamma soxaga qiziquvchan, bilarmon, xar qanday ishga yaroqli kishi qilib etishtiradi. O’quvchilarning barcha sinflarda o’qish 
va yozish, takrorlash va fikrlashuv, to’g’ri (ona tilidan chet tiliga) va teskari (chet tilidan ona tiliga) tarjima, deklamatsiya 
(badiiy asarni ta’sirchan o’qish) va disput (ilmiy muboxasa, o’z qarashlarini ximoya qilish) amaliyotida mashq qilishni talab 
qilamiz” 
Duradgor teshasiyu, arrani ishlatishni, jarrox kesishu tikishni, sportchi suzishu sakrashni, tikuvchi bichishu qirqishni 
amaliyotda bajarib mashq qilganidek, o’quvchi xam mashq qilish yo’li bilan ijtimoiy xayotda faol ishtirok etish malakalalarini 
egallab oladi. Ana shularga ko’ra mashqni umuminsoniy madaniyatning ajralmas qismi deb bilamiz. Zero, yoshlar mashq qilish 
yo’li bilan ijtimoiy tajribani bekamu-ko’st o’rganishadi, o’z faoliyatlarida ota–bobolar faoliyatini jonlantirishadi, tevarak 
atrofdagi narsalar, kishilar bilan muomala qilish madaniyatini o’zlashtirishadi. 
So’z yasashga doir mashq yoshlarni xayotga tayyorlash jarayonining tarkibiy qismi, til ta’limini amalga oshirishning etakchi 
yo’li xisoblanadi. Mashq ma’lum makonda (sinfda o’qituvchi raxbarligida) va zamonda (darsda) o’tkaziladi. U ongli xayotning 
aloxida soniyalari, hayotning o’zi demakdir. 
So’z yasashga doir mashqlarning moxiyatini aniqlash maqsadida ularni yana bir tushuncha o’quv topshirig’i bilan muqoyasa 
qilamiz. Zero, narsa-xodisalar o’zaro solishtirilganda, ularning moxiyati aniqlanadi. 
1-topshiriq. O’n ikkita so’z berilgan (in, oz, es, iz, ov, il, esh, og’, ig’, ek, et). Ularni qanday qilib uch guruxga ajratib yozish 
mumkin. 
2-topshiriq. Sinonimlar qatoridagi so’zlarga zid ma’no anglatadigan antonimlarni topib yozing. 
Katta- 
Ulkan– 
Buyuk – 
Ulug’ - 
3-topshiriq. Matnni o’qib, sifatlarni ajratib yozing. (Katta kontsert xar bir yurakda sevinchli iz qoldirdi...) 
YUqoridagi keltirilgan namunalarda o’quv topshirig’i nima? O’quv topshirig’i bo’yicha o’tkaziladigan mashqni qanday 
ajratmoq kerak? O’quv topshirig’i mashqmi? YOki mashq o’quv topshirig’imi? SHu hildagi savollarga javob qaytara olsak, so’z 
yasashga doir mashqlarning moxiyatini xam ocha bilamiz, ularga instrumental (ishchi) ta’rif xam bera olamiz.

---

3 
Fikrlashni “o’quv topshirig’i” tushunchasidan boshlaymiz. YUqoridagi topshiriqlarda fonetika, leksika, grammatikadan 
o’rganilgan (yoki o’rganilishi lozim bo’lgan) bilimlar qayta qurilib, o’quv topshirig’i shakliga olib kelingan. O’quv materialini 
qayta qurishda ta’lim extiyojlari (o’qitish va o’qish extiyojlaridan) kelib chiqib u, ya’ni o’quv materiali, yangi, boshqacha 
shaklga keltiriladi. O’quv materialini bir (berilgan) shakldan ikkinchi (istalgan) shaklga olib kelish jarayonini ta’lim mazmuniga 
“pedagogik ishlov berish” iborasi bilan qayd etamiz. Pedagogik ishlov berish yo’li bilan turli didaktik loyixalar-dars konspekti, 
o’zaro bog’langan savollar, o’quv muammolari, mashqlar tizimi shakllantiriladi. SHuningdek, pedagogik ishlov berish 
jarayonida o’quv materialini oldingi (darslikda berilgan) shakldan ikkinchi (yangi) shaklga, o’quv topshiriqlari tizimi shakliga 
olib kelinadi. Zero, tuzilgan topshiriq yoki ularning tizimi o’quv materialining yangi ko’rinishidir. Demak, o’quv topshirig’i 
o’qitish va o’qish extiyojiga ko’ra o’quv materialining o’zgartirilgan shaklidir. 
O’quv topshirig’i vositasida bolalarning yakka, tabaqalashgan, umumsinf ishlari tashkil etiladi. Masalan, 3-topshiriqni 
aloxida o’quvchiga tarqatma material shaklida taklif etsak, yakka ish shaklini oladi. 2-topshiriqni bolalarning o’ziga mustaqil ish 
sifatida taklif etish mumkin. O’qituvchining (darslik muallifning xam) bevosita ishtirokisiz, ammo uning ko’rsatmalariga ko’ra 
bajarilgan aqliy-amaliy yumushlar mustaqil ish demakdir. 
1-topshiriq asosida bolalarning differentsial (tabaqalashgan) ishlarini tashkil etish mumkin. Bunda o’quv topshirig’i bir 
qancha variantlarda taklif etiladi. 
I variant: Topshiriq a’lo baxolarga o’qiydigan bolalarga o’z shaklda (1-topshiriqqa qarang) bajarish uchun beriladi. 
II variant: 1-topshiriq yahshi baxolarga o’qiydigan bolalar uchun yangi shaklga olib kelinadi ( O’n ikkita so’z berilgan. Oldin 
“i” unlisi bilan, keyin “o” unlisi bilan, eng ohirida “e” unlisi bilan boshlanadigan bir bo’g’inli so’zlarni yozing). 
III variant: Bu erda uch hil topshiriq uch hil ko’rinishda, binobarin, uch hil shaklda o’rta baxolarga o’qiydigan bolalarga 
berilishi mumkin: a) “i” unlisi bilan boshlanib, jarangli undosh bilan tugagan bir bo’g’inli so’zlarni yozing; b) “o” unlisi bilan 
boshlangan bir bo’g’inli so’zlarni yozing; v) “e” unlisi bilan boshlangan bir bo’g’inli so’zlarni yozing. 
O’quvchilarning umumsinf, yakka, differentsial ishlari o’quv topshiriqlari asosida tashkil etiladi. Bunday xolatlarda o’quv 
topshirig’i o’qituvchi uchun vosita, bolalar uchun o’quv materialining o’zgargan shakli, binobarin, ta’lim manbai funktsiyasini 
bajaradi. Endi yuqoridagi xolatlarni mashq jixatdan taxlil etaylik. 
A. Agar o’quvchi -“i” unlisining boshqa unlilardan farqini anglasa, jarangli undoshlarni jarangsiz undoshlardan ajrata bilsa, 
topshiriqni bajara oladi. Bu erda o’rganilgan bilim (“i” unlisi va jarangli undoshlar to’g’risidagi tasavvur) berilgan o’quv 
xolatiga (12 ta so’z orasidan “i” unlisi bilan boshlanib, jarangli undosh bilan tugagan bir bo’g’inli so’zlarni ajratish jarayoniga) 
tatbiq qilinadi. Topshiriq matnida shunday so’zlar to’rtta, uni bajarish yo’li bitta: “i” unlisi, jarangli undosh bilan tugagan bir 
bo’g’inli so’zlarni ajratib yozish. Mashq yo’li bilan o’rganilgan bilim berilgan o’quv xolatiga tatbiq etiladi. 
B. Ikkinchi o’quv xolatida o’rganilgan bilim (“o” unlisi va jarangli undoshlar to’g’risidagi tasavvurlar) berilgan so’zlarga 
tatbiq qilinib, yangi formula “o” unlisi, jarangli undosh” qolipida ishlanadi. SHu yo’l bilan topshiriq bajarilib, mashq qilinadi. 
V. Navbatdagi xolatda mashq qilish “e” unlisi, jarangli undosh” qolipiga to’g’ri keladi. Berilganlar orasidan shu qolipdagi 
so’zlarni izlash, ajratish yo’li bilan mashq qilinadi.
Keltirilgan o’quv xolatlarining uchalasi uchun umumiy belgilar tubandagicha: ongda qayd etilgan o’quv xolati (1);