Mavzu: Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir mashqlar ustida ishlash

Alternativ mashq qilish. Mashq qilish jarayonida alternativ usuldan foydalanilganda, tafakkurning tanlay olish hususiyati amal 
qiladi, berilgan ikki imkoniyatdan to’g’risi tanlanib topshiriq bajariladi. SHunday topshiriq berilgan bo’lsin: O’qing. Nuqtalar 
o’rniga “h” va “x” xarflaridan mosini qo’yib yozing (. . . O’qituvchi bolalar bilan . . . ol-a. . . vol so’rashgach, darsni boshladi). 
Alternativ mashq qilish usuli o’quvchi tafakkurining tanlay olish, topqirlik layoqatini rivojlantiradi.
Alternativ mashq qilish usulidan maktablarda ona tilini o’zlashtirishning barcha nuqtai nazarlariga bog’langan xolda 
foydalaniladi. Misol keltiramiz: 1) nuqtalar o’rniga berilgan jarangli va jarangsiz undoshlarni bildirgan xarflardan (-b p) mosini 
qo’yib yozing; 2) nuqtalar o’rniga jo’nalish va o’rin-payt kelishigi qo’shimchalaridan (-ga da) mosini qo’yib yozing; 3) 
nuqtalar o’rniga tinish belgilaridan (: -) mosini qo’yib, matnni ko’chirish va shu kabilar. Alternativ mashqlar testning eng sodda 
ko’rinishidir. 
YUqorida mashqning mazmuni, maqsadi, funktsiyasi, mashq qilish usullari uning invariantlari sifatida taxlil etildi. 
So’z yasashga doir mashqlarning qurilishini, ularning qanday invariantlardan iborat ekanligini bilish yoshlar ma’lumoti va 
ta’limi bilan mashg’ul kishilarning barchasi uchun zarur.
Darslik mualliflari so’z yasashga doir mashqlar tizimini aniqlashda invariant qismlarga asoslanib, ularning mazmunini 
aniqlaydi, shu mazmunning o’quvchilar uchun optimalligini belgilaydi, mashqlarning maqsadini oydinlashtiradi, ularning 

---

6 
bolalar faoliyatida bajaradigan ishini oldindan qayd etadi, mashq tizimida o’quvchi faoliyatini takrorlash miqdorini qayd etadi, u 
yoki bu ahborotni to’liq o’zlashtirish me’yorlarini ishlab chiqadi, mashqni bajarish usullarini rejalashtirib darslik tuzadi. 
Mashqning invariantlari o’qituvchilar uchun xam hizmat qiladi: ulardan foydalanib, aynan olingan mashq qaysi mavzularga 
oidligi aniqlanadi, u yoki bu mashq vositasida ta’lim jarayonining qanday didaktik maqsadi amalga oshirishni rejalashtiradi, 
mashqning ta’lim jarayoni bosqichlari bilan aloqadorligini, uni qanday yo’l bilan xal etish mumkinligini oldindan 
loyixalashtiradi. 
Mashq invariantlari o’quvchilar uchun xam axamiyatga ega: o’quvchi mashqning mazmunini xisobga olib uning qaysi 
mavzu, paragrafga mansubligi to’g’risida o’ylaydi, o’z faoliyatidan mashq qilishga dahldor bilimni ajratadi, mashq qilishga oid 
o’z maqsadini oldindan xis qiladi, maqsadga erishish yo’lini belgilaydi. Binobarin, so’z yasashga doir mashqlarning qurilishini 
o’rganish metodist olimlar, maktab o’qituvchilari va o’quvchilari uchun xam nazariy, xam amaliy axamiyatga molik.