Mavzu. Bozor sharoitlarida moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanish

 
T = F
aa
+ F
mxm
+ F
ix
+ F f ,
 
Bu yerda: T - tushum; 
F
aa 
-
asosiy ishlab chiqarish fondlarining jismoniy eskirishini tiklashga 
mo‘ljallangan amortizatsiya ajratmalari fondi;
 
F
mxm 
-moddiy xarajatlarni (xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, elektroenergiya va 
boshqalarni sotib olish) moliyalashtirish fondi;
 
F
ix 
- ish haqi fondi;
 
F
f
— tovarlarni realizatsiya qilishdan olingan foyda (soliqlar to‘languncha va 
foydadan boshqa to‘lanmalar amalga oshirilguncha).
 
Ayrim iqtisodchi-olimlarning tadqiqotlarida moddiy xarajatlar va mehnat 
haqini moliyalashtirish uchun mo‘ljallangan pul mablag‘lari xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritilmaydi. Ularning ayrimlari 
tomonidan esa xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy resurslari tarkibiga hatto 
pulli tushum ham kiritilmayotir. Bunday yondashuvlarning noto‘g‘ri ekanligi 
shubhasiz.
 
Bozor iqtisodiyotining xorijiy nazariyasi va amaliyotida pul tushumi yalpi 
daromad tarzida talqil qilinadi. Bu narsa xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy 
resurslari fondini shakllantirish va qayta yangilashda tushumning umumlashtirilgan 
ahamiyatini o‘zida aniqroq aks ettiradi. Moddiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun 

---

mo‘ljallangan pul tushumlarining bir qismi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning real 
moliyaviy resursi mol yetkazib beruvchilar va kontragentlarning hisob varaqlariga 
o‘tkazilmasdan uning aylanmasida bo‘lgan paytda unga qo‘shimcha daromad 
keltiradi. O‘tish davrining dastlabki yillaridagi o‘zaro mol yetkazib berish (xizmat 
ko‘rsatish) bo‘yicha noto‘lovlar krizisi bank kreditlari foizining yuzdan oshgan 
darajasida tekin tijoriy kredit imkoniyatining mavjudligi o‘zining «qo‘lbola» 
birlamchi manbai bo‘lib xizmat qildi. Shunga o‘xshash narsa ish haqi fondiga 
nisbatan ham tegishli bo‘ldi. Xodimlarga, ishchi va xizmatchilarga bir necha oylab 
oylik maoshlarni berishning kechiktirilganligi (orqaga surilganligi) ba’zi bir 
«tadbirkor» va «bankir»larning tekinga boyish manbalaridan biriga aylandiki, 
chunki to‘lanmagan ish haqi ularning aylanmasida bo‘lgan edi.
 
Amortizatsiya ajratmalari fondi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy 
resurslarining tarkibiy tuzilmasida muhim rol o‘ynaydi. Chunki bunday ajratmalar 
pul tushumlaridan qancha ajratilganligi va ularning xo‘jalik yurituvchi sub’ekt 
tegishli hisob varaqlarida joylashganligiga qarab xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning 
real moliyaviy resurslari bo‘lib hisoblanadi.
 
Ishlab chiqarishning rivojlanishi va tovar hamda moliya bozorlarida xo‘jalik 
yurituvchi sub’ekt faoliyatining faollashuvi natijasida uning moliyaviy resurslari 
tarkibiy tuzilmasida foyda hal qiluvchi o‘rinni egallay boshlaydi. Foyda xo‘jalik 
yurituvchi sub’ekt o‘z mablag‘larining asosiy manbai bo‘lib, ishlab chiqarish 
apparatining yangilanishini, sifatning yaxshilanishini, chiqarilayotgan mahsulot 
assortimentining kengayishini va h.k.larni ta’minlaydi. Foyda hisobidan xo‘jalik 
yurituvchi sub’ektning rezerv fondlari, maxsus maqsadlarga mo‘ljallangan fondlar 
shakllantiriladi.
 
Foyda massasi va normasi, uning xarajatlarga nisbati xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektning kreditga layoqatligini va uning qarziy mablag‘larni jalb qilish 
imkoniyatini, uzoq va qisqa muddatli kreditlarni olishni aniqlab beradigan muhim 
indikatorlardir. Qarziy mablag‘larning xo‘jalik yurituvchi sub’ekt o‘z mablag‘lariga 
nisbati 1/3 va undan katta darajaga yetgani, uning to‘lovga layoqatligi borasida 
kreditorilarda ham, hamkorlarida ham shubha tug‘dirmasligi mumkin.